تاریخ فتح الفتوح شیعه
 
تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشمگیر است . تحولاتی که به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده است .در این میان به سده چهارم هجری بر می خوریم که ((فتح الفتوح )) تاریخ شیعی است ؛ روزگاری که مردی بزرگ و اندیشمندی سترگ ((دائرة المعارفی جامع )) از معارف اسلامی تدوین کرد و قریب 50 سال پرچمدار عرصه های علمی ، فکری و فرهنگی مسلمین گردید و سرانجام بدانجا رسید که دوست و دشمن زبان به تمجید او گشودند و قلم به تعریف او برگرفتند و او را ((مفید)) لقب دادند [1].
 
تولد
 
در یازدهم ذیقعده 336 قمری [2] در «عکبرای» بغداد پای بر جهان گذارد و نام وی ((محمد)) گردید. از آنجا که پدر او شخصی پارسا و مذهبی بود و به تعلیم و تربیت اشتغال داشت، ((ابن المعلم )) لقب وی شد و پس از چندی ((عکبری )) و ((بغدادی )) دو لقب دیگر او گردید. [3]
 
عشق و شور فراوان به تحصیل موجب شد که همراه پدر به بغداد رفته و فراگیری علم و دانش را آغاز کند. او از نشاط وافر و فرح بخش بسیاری در مطالعه برخوردار بود. عطر اخلاص در وجود محمد کار را بدانجا رسانید که در پنج سالگی برای او از ابن ابی الیاس اجازه روایت گرفته اند [4] و در حالی که هفت سال و چند ماه داشت از ابن سماک نقل روایت کرده است. [5]
 
تحصیلات و استادان
 
(شیخ مفید) از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان بهره علمی برد. از محضر مظفر بن محمد، ابو یاسر و ابن جنید اسکافی ، ((کلام و عقاید)) آموخت و از درس حسین بن علی بصری و علی بن عیسی رمانی بهره جست . ((فقه )) را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر ادیب و مورخ چیره دست محمد بن عمران مرزبانی ((علم روایت )) آموخت .ابن حمزه طبری ، ابن داود قمی ، صفوان و شیخ صدوق، دیگر اساتید ((محمد)) بودند که شهد شیرین دانش را در کام جان او ریختند. در میان استادان وی عالمانی از شهرهای مختلف مانند قم، بلخ ، مراغه ، همدان و دیده می شوند. [6]
 
جهان اسلام در عصر (مفید)
 
از رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حدود 300 سال می گذشت. در این مدت امامان و شیعیان تحت فشار بنی امیه و در خفقان خشن بنی عباس بسر می بردند. شکنجه های روحی و جسمی و اذیت و آزار خلفا و حکمرانان همچنان ادامه داشت تا اینکه در اواسط قرن چهارم هجری محدودیت ، شیعیان به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش یافت.
 
خلفای فاطمی - که شیعه اسماعیلی بودند - در مصر دولت نیرومندی تشکیل دادند، این دولت ابهت و جلال دربار بغداد کاسته شد و از طرفی سیف الدوله حمدانی و امرای آن خاندان در شام حکومت می کردند که آنها نیز افتخار شیعی بودن را داشتند.
 
در کنار این، صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه که از شیعیان مخلص و فرزانه اهل بیت علیهم السلام بودند در قسمت هایی از ایران و عراق قدرت یافتند.
 
دو سال پیش از ولادت شیخ مفید، احمد معزالدوله - در سال 334 - با ورود خود به بغداد و تاسیس شاخه ای از حکومت آل بویه در این شهر صفحه نوینی در تاریخ بغداد گشود. فرصتی فراهم شد و شیعیان در پناه آل بویه از آزادی موجود بهره برده و عقاید خویش را نشر دادند.
 
اولین عزاداری علنی شیعیان
 
سال 352 اولین عزاداری علنی شیعیان در عاشورا بر پا شد و در پی آن جشن عید غدیر روحی تازه در کالبد شیفتگان شیعی دمید. و ریاست عضدالدوله ، بغداد رونقی تازه یافت و شور و نشاط علمی قابل توجهی بدست آورد. محمد بن محمد نعمان، شیخ مفید در این عصر می زیست و با توجه به اوضاع ، از مقام و منزلتی بسیار برخوردار بود. بطوری که عضدالدوله به هنگام بیماری شیخ به دیدار او رفت و از وی عیادت کرد.
 
مرجعیت علی الاطلاق در میان سالی
 
شفاعت مفید در حق دیگران پذیرفته می شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار می گرفت و این در حالی بود که بیش از 36 بهار از عمر پر برکت شیخ مفید نگذشته بود.
 
در این ایام مرجع قدرتمند و رهبر اندیشمند مسلمانان و شیعیان فرهیخته ، شیخ فرزانه ، مرحوم مفید بود. [7]
 
بر کرسی زعامت شیعه
 
با وفات عضدالدوله توفان حوادث بر پا شد و گرد و غبار دشمنی علیه شیعه بار دیگر پدید آمد. سال 372 هجری برخی دیگر ازخاندان بویه به امارت رسیدند و با روی کار آمدن قادر خلیفه عباسی - در سال 381 هجری - خلافت عباسی تجدید حیات یافت و از نفوذ آل بویه کاسته شد. آشوب های مذهبی ، فتنه انگیزی عیاران، سخن سرایی قصه خوانان، خطابه های واعظان بی سواد و آشوب طلبی سیاست پیشه گان، آتش فتنه را شعله ورتر می کرد [8] و آن دوران را به عنصری پر التهاب و روزگاری پر از پیکارهای عقیدتی جلوه گر می ساخت. اما تدبیر عالمانه و دقیق شیخ فرزانه ((مفید)) که ریاست جهان شیعه را به عهده داشت - راه را بر کج روان و بدسگالان بسته بود و وعده های دروغین ((مدینه فاضله )) توسط افراد منحرف را رسوا و بر ملا می ساخت.
 
بیرق مبارزه در سده چهارم به دست این دانشمند بصیر بود. وی با استفاده از چشمه پاک و زلال وحی، دانش و معرفت اصیل را به ارمغان آورد، نظر معتزله را شنید و آراء غلات را بدست آورده سخنان زیدیه را دانست و به هر یک جوابی منطقی و در خور ارائه داد و تا بدانجا پیش رفت که هر گروهی از آنان که در مناظره با شیخ مفید شرکت کردند. ساعتی بعد گوشه خجلت برگزیدند و با سکوت عجزآلود خود، نشان افتخار و سر بلندی را به دست شیخ سپردند. رساله های استوار، متین و دقیق وی و بیان اعتقادات شیعه با اسلوبی صحیح و کم نظیر توفیقی افزون بود که رهبری شیعیان را برای شیخ مفید پربارتر می نمود. [9]
 
نامه های نورانی
 
در اواخر ماه صفر 416 هجری بود که نامه ای از طرف امام زمان (علیه السلام) برای شیخ فرستاده شد و چون آن را گشود دست خط زیبایی رخ نمود:
 
 ((للاخ الشدید و الولی الرشید الشیخ المفید... برادر گرامی ، استوار و دوست راه یافته شیخ مفید)) [10]
 
و در توفیقی دیگر و لطفی افزون تر، در پنج شنبه 23 ذی حجه هجری نامه ای دیگر از طرف حضرت به افتخار شیخ صادر شد.
 
((بسم الله الرحمن الرحیم سلام الله علیک ایها الناصر للحق الداعی الیه بکلمة الصدق ..))
 
بنام خداوند بخشنده بخشایشگر، سلام خدا بر تو ای یاری کننده حق و دعوت کننده به سوی تو اوکسی که با صدق و راستی به سوی خدا دعوت می کنی [11]
 
برخی بر این باورند که در طول 30 سال، 30 توقیع و نامه شریف از ناحیه مقدس حضرت ولی عصر(عج ) برای شیخ مفید صادر شده که در عنوان بسیاری این جمله نورانی دیده می شود: ((برادر گرامی و استوار، شیخ مفید [12]
 
در نگاه اندیشمندان
 
امام خمینی (ره):
 
شیخ أبو عبد اللّه محمد بن نعمان ملقب به «مفید» و «ابن معلم» از کبار فقها و متکلمان و محدثان شیعه بود. در زمان خود ریاست علمی بغداد را به عهده داشت. او مورد عنایت و توجه حضرت ولی عصر (عج) بود و در دو نامه که از آن حضرت به عنوان وی صادر گردیده حضرت او را با تعبیرات «أخ سدید» و «شیخ مفید» و «ولیّ رشید» و «ولیّ مخلص» و «ناصر حق» و «داعی إلی الحق» خطاب فرموده اند [13]
 
مقام معظم رهبری
 
آن روز که پیکر مفید را انبوه خلایق تشییع کردند و به امامت سید شریف، علی مرتضی بر او نماز گزاردند،دلهایی پر از کینه و تهی از کیاست و حکمت، این را پایان کار آن بزرگمرد شمرده و ساد ه اندیشان مرگ او راجشن گرفتند .اما چشم و دل هر فرزانه ایی می توانست به وضوح در یابد که مرگ آن سالار فرزانگان نمی تواند پایان کارکسی باشد و فیضان پنجاه ساله او، چشمه ساری از دانش و فرهنگ و اخلاق و حکمت، در فضای اندیشه بشری جاری ساخته و اراده الهی و سنت تاریخ، زایندگی و فزایندگی آن را در عبور جاودانه اش از لابلای نسلها و دوره ها و قرنها، تا رسیدن به دریای منتهای رشد نهایی بشر، تضمین کرده است. آن روز بدن نحیف مفید در خانه اش در درب الریاح بغداد به زمین سپرده شد تا روزی به جوار بارگاه حضرت ابی جعفر جواد (علیه السّلام) منتقل شود و در آن دارالسّلام رحمت الهی بیارامد، اما شخصیت سترگ او که پنهان کردنی و از یادرفتنی نبود، پیوسته در برابر چشم زمان باقی ماند و هر گز از یاد نرفت، و در روند شکوفایی فقه و کلام و مذهب اهل بیت (علیهم السّلام) نقش برجسته ی خود را ایفاء کرد. [14]
 
شهید مرتضی مطهری
 
شیخ مفید از چهره های بسیار درخشان شیعه در جهان اسلام است.ابوعلی جعفری که داماد مفید بوده است گفته است که مفید شبها خیلی مختصر می خوابید، باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می گذرانید. [15]
 
سید مهدی بحر العلوم
 
سید مهدی بحر العلوم در ضمن عبارتی از شیخ مفید چنین یاد می کند : تمامی اهل نظر بر فضل و علم عدالت و وثاقت و جلالت قدر او اتفاق دارند...و او داناترین افراد به فقه و کلام بود در عصر خودش ... [16]
 
ابن ندیم:
 
ابن ندیم در باره او چنین نقل می گوید :شیخ مفید در مسائل علمی  اهل دقت و نظر است و ریاست متکلمین  شیعه  با اوست و او حافظه قویی دارد و هنگامی که او را مشاهده کردم او را انسان برجسته و با کمالاتی یافتم [17]
 
خطیب بغدادی:
 
از سخنان خطیب بغدادی در تاریخ بغداد چنین برمی آید که اهل سنت از تاثیر سخن مفید و استحکام منطق وی در دعوت به مذهب شیعه به تنگ آمده بودند و با در گذشت وی آسوده شدند [18]
 
در بین دانشمندان اهل تسنن نیز شخصیتهایی چون ابن ندیم ، ابن جوزی ، ابن حجر عسقلانی و دیگران زبان به تمجید این فرزانه سپید سیرت گشوده اند، او پاسدار علم، فروتن، دارای جایگاهی والا و صاحب نظر در فقه و کلام و روایت دانسته اند و از سویی دیگر ریاست امامیه را به او نسبت داده و بر مقام بس رفیع شیخ سر تعظیم فرود آورده اند. [19]
 
داستانهایی از زندگانی شیخ
 
رؤیایی صادقه
 
مقام علمی و منزلت معنوی شیخ در آن حد بود که در خواب رسول الله صلی الله علیه و آله حضرت زهرا علیهاالسلام را دید که دست عزیزان خود امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را در دست داشته و خطاب به شیخ فرمود: ((ای شیخ به این دو فقه بیاموز))
 
ساعاتی بعد حیرت مرحوم مفید برطرف شد چرا که مادر سید مرتضی و سید رضی را دید که دست دو فرزند خود را دست داشته و به شیخ گفت :ای شیخ به این دو فقه یاد بده.
 
قضاوت امیر المومنین بین استاد و شاگرد
 
 در مسأله ای فقهی بین استاد و شاگرد؛ شیخ مفید و سید مرتضی اختلاف نظر بود و با بحث و ارائه دلیل مشکل حل نشد. هر دو راضی به قضاوت امام امیرالمؤ منین علی علیه السلام شدند. مسئله را بر کاغذی نوشته و بالای ضریح مقدس حضرت گذاردند. صبح روز بعد که کاغذ را برداشتند دستخطی مزین به چنین نوشته ای دیدند که:
 
انت شیخی و معتمدی و الحق مع ولدی علم الهدی
 
(ای شیخ) تو مورد اطمینان من هستی و حق با فرزندم سید مرتضی؛ علم الهدی است. [20]
 
تدریس و تألیف
 
جاذبه فوق العاده و پشتکار فراوان شیخ مفید موجب جذب افراد بسیاری به حوزه درس وی گردید و باعث تاءلیف آثاری گرانبها و ارزشمند شد.این عالم فهیم و بلند همت با احاطه و تسلطی اندیشمندانه پای به میدان نبرد علمی فرهنگی گذارد و با استفاده از مبانی علم کلام و اصول فقه ، راهی هموار و روشن در بحث و استدلال بر روی شیعیان گشود و گروه بی شماری از دانشمندان مذاهب مختلف را تربیت نمود و مشعل های فروزانی چون سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، نجاشی و دهها نفر دیگر را تحویل حوزه های علمی و دینی داد.
 
آثار علمی
 
شیخ مفید(ره) حدود دویست اثر در قالب کتاب و رساله دارد و نزدیک به 180 رساله و کتاب را شاگرد وی نجاشی در رجال خود نام می برد که فهرست وار به بعض آثار ایشان اشاره می شود:
 
اوائل المقالات، شرح عقاید صدوق، اجوبة المسائل السرویه  و نکت الاعتقادیه؛ المقنعة، الاعلام و... [21]
 
مناظرات
 
نشو و نماهای عقاید گوناگون و نحله های مختلف عقیدتی ، زمان شیخ مفید را معرکه آراء و هنگامه مناظره کرده بود. بیان پرجوش ، تسلط چشمگیر و بصیرت بسیار وی موجب برتری همیشه در نبردهای علمی و فرهنگی وی شده بود. ((تصحیح الاعتقاد)) و ((الفصول المختاره )) ، مجموعه ای از برخی مناظرات شیخ با بیش از بیست تن از علما و صاحب نظران عقاید مختلف است که از آنها می توان به مناظره با اشاعره ، معتزله ،اصحاب حدیث ، متصوفه و مرجئه اشاره کرد. [22]
 
شکست باقلانی از شیخ مفید
 
قاضی نور الله در مجالس گفته است که از جمله علمای اهل ضلال که در دست شیخ مفید عاجز و مبهوت و پایمال بودند قاضی ابوبکر باقلانی مشهور است که روزی در مناظره شیخ چون مرغ رمیده از شاخه ای به شاخی می پرید و مانند غریق بجان رسیده از حشیشی  [23]به حشیشی متشبث و متوسل می گردید و چون شیخ راه پرواز او را بست و وسائل او را در هم شکست باقلانی خواست که شیخ را خوش آمدی گوید که موجب تسکین شیخ شده و در الزام مبالغه و استقصاء ننماید و او را در نظر بزرگان شرمنده و رسوا نسازد لا جرم  اعتراف به قدرت شیخ در فنون علم نموده گفت «الک فی کل مقدره مغرفه» یعنی آیا تو را در هر دیگی کفگیری است ؟!شیخ در جواب گفت « نعم ما تمثلت باداوات ابیک» یعنی خوب کردی که به دیگ و کفگیر که از ادوات پدر باقلا پز تو است تمثیل نمودی، باقلانی ملزم شده خجل گردید و اهل مجلس بر او بخندیدند [24]
 
رحلت
 
نخستین روزهای رمضان 413 هجری  آغاز شده بود که غبار غم سراسر دلهای پاک را فراگرفت شهر بغداد جامه سیاه به تن کرد هشتاد هزار نفر سوگوار اشک یتیمی ریختند . پیکر شیخ مفید بر دستان انبوه دوستداران اهل بیت (ع) تشییع شد و همگان به امامت سید مرتضی بر او نماز گزاردند. ساعاتی بعد بدن آن فرزانه آسمانی در کاظمین دفن شد اما شخصیت سترگ او پنهان کردنی و فراموش شدنی نبود.
 
سروده هایی  در رحلت شیخ مفید
 
اشعاری منسوب به امام زمان (عج) در ارتحال شیخ مفید
 لا صوت الناعی بفقد کانه****یوم علی آل الرسول عظیم
ان کنت قد غیبت فی جدث الثری ****فالعلم و التوحید فیک مقیم
و القائم المهدی یفرح کل ما****تلیت علیک من العلوم دروس [25]
 
----------------------------------------
 
[1] - ابن شهر آشوب در معالم العلماء در شرح حال شیخ مفید گفته است : لقب داد او را به مفید حضرت صاحب الزمان صلوات الله علیه و من ذکر کردم سبب آن را در مناقب آل ابیطالب انتهی « به نقل از فوائد الرضویه ، شیخ عباس قمی ؛ ص 631»
[2] - رجال نجاشی ، رقم 1067.
[3] - مقالات فارسی کنگره جهانی شیخ مفید، ش 67، ص 8.
[4] - امالی شیخ مفید، اوائل جزء ششم ، تاریخ بغداد، ج 8، ص 449.
[5] - همان ، ص 340، همان ، ج 11، ص 302.
[6] - گلشن ابرار ؛ ج اول
[7] - همان
[8] - الکامل فی التاریخ ، ابن اثیر، ج 5 ص 5. به نقل از گلشن ابرار
[9] - ر.ک : مقاله 61 و 55 از کنگره جهانی شیخ مفید.
[10] - مستدرک الوسائل ، حاج میرزا نوری ، ج 3، ص 517 و 518. به نقل از گلشن ابرار جلد اول.
[11] - همان
[12] - همان
[13] - تعلیقه 18 شرح چهل حدیث  ص 4
[14] - 1372/1/  28پیام به کنگره ی جهانی هزاره ی شیخ مفید
[15] - مجموعه آثاراستادشهیدمطهری    ج 14   
[16] - فوائد الرضویه ؛ ص 629
« قال العلامه الطباطبایی بحر العلوم قدس الله سره بعد ان مدحه بعبارات رشیقه ؛ اجتمعت فیه خلال الفضل و انتهت الیه ریاسه الکل و اتفق الجمیع علی علمه و فضله و عدالته و ثقته و جلالته و کان رحم الله کثیر المحاسن  جم المناقب، حدید الخاطر ، حاضر الجواب ، واسع الروایه ، خیرا بالاخبار و الرجال و الاشعار و کان اوثق اهل زمانه بالحدیث و اعرفه بالفقه و الکلام و کل من تاخر عنه استفاد عنه انتهی
[17] - الفهرست ص 279 ؛ 252  به نقل از لغت نامه دهخدا
« انتهت فی عصرنا ریاسه متکلم الشیعه الیه مقدم فی صناعه الکلام علی مذهب اصحابه ، دقیق الفطنه  ماضی الخاطر شاهدته فرایته بارعا
[18] - تاریخ بغداد ج 3 ص 23 به نقل از لغت نامه دهخدا
[19] - ر.ک : الفهرست ، شیخ طوسی 157 و 158، رجال علامه بحر العلوم ، ج 3، ص 311، مستدرک الوسایل ، ج 3، ص 517، فهرست ابن ندیم ، ص 332، مقاله 63 از مقالات کنگره هزاره شیخ مفید، ص 10.
[20] - قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی ، ص 399 - 403. به نقل از گلشن ابرار جلد اول
[21] - ر.ک مفید نامه ، ش 1،ص 37 و حوزه ، یادمان هزاره شیخ مفید، ص 279 - 301.
[22] - ر. ک : (( بررسی مناظرات شیخ مفید))؛ مفید نامه ، ج 1، ص 32 - 37.
[23] - حشیش به معناهی گیاه خشک « لغت نامه دهخدا »  و تمسک به حشیش به معنای توسل به هر امر ضعیفی برای نجات از مهلکه است « نگارنده»
[24] - به نقل از فوائد الرضویه ؛ شیخ عباس قمی ، ص 630.
[25] - شهید قاضی نور الله شوشتری در مجالس المومنین گفته است :این چند بیت منسوب بحضرت صاحب الامر است که در مرثیه جناب شیخه گفته اند که بر قبر او نوشته شده بود.« به نقل از فوائد الرضویه ؛ شیخ عباس قمی ؛ ص 632»