مشخصات اسلام ناب محمدي(ص) در بيان امام خامنه اي

مراسم حج ابراهيمي امسال در حالي پايان يافت که جهان اسلام با موضوعات و اولويت هاي بسيار مهمي روبرو است که نقش پررنگ شيطان بزرگ در لحظه لحظه تلاش مسلمانان براي گذر از پيچ بزرگ تاريخي در آن مشاهده مي گردد.

و إذ أخذنا ميثقكم و رفعنا فوقكم الطور خذوا ما ءاتينكم بقوة و اذكروا ما فيه لعلكم تتقون (63) ثم توليتم من بعد ذلك فلو لا فضل الله عليكم و رحمته لكنتم من الخسرين (64) و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت فقلنا لهم كونوا قردة خسئين (65) فجعلنها نكلا لما بين يديها و ما خلفها و موعظة للمتقين (66) و إذ قال موسى لقومه إن الله يأمركم أن تذبحوا بقرة قالوا أ تتخذنا هزوا قال أعوذ بالله أن أكون من الجهلين (67) قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما هى قال إنه يقول إنها بقرة لا فارض و لا بكر عوان بين ذلك فافعلوا ما تؤمرون (68) قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما لونها قال إنه يقول إنها بقرة صفراء فاقع لونها تسر النظرين (69) قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما هى إن البقر تشبه علينا و إنا إن شاء الله لمهتدون (70) قال إنه يقول إنها بقرة لا ذلول تثير الأرض و لا تسقى الحرث مسلمة لا شية فيها قالوا الئن جئت بالحق فذبحوها و ما كادوا يفعلون (71) و إذ قتلتم نفسا فادرأتم فيها و الله مخرج ما كنتم تكتمون (72) فقلنا اضربوه ببعضها كذلك يحى الله الموتى و يريكم ءايته لعلكم تعقلون (73) ثم قست قلوبكم من بعد ذلك فهى كالحجارة أو أشد قسوة و إن من الحجارة لما يتفجر منه الأنهر و إن منها لما يشقق فيخرج منه الماء و إن منها لما يهبط من خشية الله و ما الله بغفل عما تعملون (74)             

ترجمه آيات            

و چون از شما پيمان گرفتيم در حاليكه كوه را بالاى سرتان برده بوديم كه آن كتابيكه بشما داده‏ايم محكم بگيريد و مندرجات آنرا بخاطر آريد شايد پرهيزكارى كنيد (63) .

بعد از آن پيمان باز هم پشت كرديد و اگر كرم و رحمت خدا شامل شما نبود از زيانكاران شده بوديد (64) .

آنها را كه از شما در روز شنبه تعدى كردند بدانستيد كه ما بايشان گفتيم: بوزينگان مطرود شويد (65) .

و اين عذاب را مايه عبرت حاضران و آيندگان و پند پرهيزكاران كرديم (66) .

و چون موسى بقوم خويش گفت: خدا بشما فرمان ميدهد كه گاوى را سر ببريد گفتند مگر ما را ريشخند مى‏كنى؟ گفت از نادان بودن بخدا پناه مى‏برم (67) .

گفتند: براى ما پروردگار خويش بخوان تا بما روشن كند گاو چگونه گاوى است گفت: خدا گويد گاويست نه سالخورده و نه خردسال بلكه ميانه اين دو حال پس آنچه را فرمان يافته‏ايد كار بنديد (68) .

گفتند: براى ما پروردگار خويش را بخوان تا بما روشن كند گاو چگونه گاوى باشد كه گاوان چنين بما مشتبه شده‏اند و اگر خدا بخواهد هدايت شويم (70) .

گفت: خدا گويد كه آن گاويست نه رام كه زمين شخم زند و كشت آب دهد بلكه از كار بر كنار است و نشاندار نيست گفتند حالا حق مطلب را گفتى پس گاو را سر بريدند در حاليكه هنوز ميخواستند نكنند (71) .

و چون كسى را كشته بوديد و در باره او كشمكش مى‏كرديد و خدا آنچه را نهان ميداشتيد آشكار كرد (72) .

گفتيم پاره‏اى از گاو را بكشته بزنيد خدا مردگان را چنين زنده مى‏كند و نشانه‏هاى قدرت خويش بشما مى‏نماياند شايد تعقل كنيد (73) .

از پس اين جريان دلهايتان سخت شد كه چون سنگ يا سخت‏تر بود كه بعضى سنگها جويها از آن بشكافد و بعضى آنها دو پاره شود و آب از آن بيرون آيد و بعضى از آنها از ترس خدا فرود افتد و خدا از آنچه مى‏كنيد غافل نيست (74)               

بيان

(و رفعنا فوقكم الطور) الخ، طور نام كوهى است، همچنانكه در آيه: (و اذ نتقنا الجبل فوقهم، كانه ظلة) (1) ، بجاى نام آن، كلمه جبل ـ كوه ـ را آورده، و كلمه (نتق) بمعناى از ريشه كشيدن و بيرون كردن است.          

از سياق آيه، كه اول پيمان گرفتن را، و امر بقدردانى از دين را، ذكر نموده و در آخر آيه ياد آورى آنچه در كتابست خاطر نشان كرده، و مسئله ريشه كن كردن كوه طور را در وسط اين دو مسئله جاى داده، بدون اينكه علت اينكار را بيان كند، بر مى‏آيد: كه مسئله كندن كوه، براى ترساندن مردم بعظمت قدرت خدا است، نه براى اينكه ايشانرا مجبور بر عمل بكتابيكه داده شده‏اند بسازد، و گر نه اگر منظور اجبار بود، ديگر وجهى براى ميثاق گرفتن نبود                  

 اينكه بعضى گفته‏اند: (بلند كردن كوه، و آنرا بر سر مردم نگه داشتن، اگر بظاهرش باقى بگذاريم، آيتى معجزه بوده، كه مردم را مجبور و مكره بر عمل مى‏كرده، و اين با آيه: (لا اكراه فى الدين)، (2) و آيه: (أ فانت تكره الناس حتى يكونوا مؤمنين، آيا تو ميتوانى مردم را مجبور كنى، كه ايمان بياورند؟) (3) نميسازد، حرف صحيحى نيست، براى اينكه همانطور كه گفتيم، آيه شريفه بيش از اين دلالت ندارد، كه قضيه كندن كوه، و بالاى سر مردم نگه داشتن آن، صرفا جنبه ترساندن داشته، و اگر صرف نگه داشتن كوه بالاى سر بنى اسرائيل، ايشانرا مجبور بايمان و عمل مى‏كرد، بايستى بگوئيم: بيشتر معجزات موسى (ع)، نيز باعث اكراه و اجبار شده.           

گوينده سابق كه ديديد گفت: آيه مورد بحث با آيه (256ـ بقره) و آيه (99ـ يونس) نميسازد، در مقام جمع بين دو آيه گفته است: بنى اسرائيل در دامنه كوه قرار داشتند، و در آنحال زلزله‏اى ميشود، بطوريكه قله كوه بر سر مردم سايه مى‏افكند، و مردم مى‏ترسند، نكند همين الان كوه بر سرشان فرو ريزد، و قرآن كريم از اين جريان اينطور تعبير كرد: كه كوه را كنديم، و بر بالاى سر شما نگه داشتيم                        

در پاسخ اين سخن ميگوئيم: اين حرف اساسش انكار معجزات، و خوارق عادات است، كه ما در باره آن قبلا صحبت كرديم، و آنرا اثبات نموديم، و اگر بنا شود امثال اين تاويل‏ها را در معارف دين راه دهيم، ديگر ظهورى براى هيچيك از آيات قرآنى باقى نمى‏ماند، و نيز ديگر براى بلاغت كلام، فصاحت آن، اصلى كه مورد اعتماد باشد، و قوام فصاحت و بلاغت بدان باشد، نخواهد داشت                                

(لعلكم تتقون) الخ، كلمه (لعل) اميد را مى‏رساند، و آنچه در اميدوارى لازم است، اين استكه گفتنش در كلام صحيح باشد، حال چه اينكه اين اميد قائم بنفس خود متكلم باشد، (مانند موارديكه ما انسانها اظهار اميد مى‏كنيم)، و يا آنكه قائم بنفس گوينده نيست، (چون گوينده خداست، كه اميد در او معنا ندارد) ولى قائم بشخص مخاطب، و يا بمقام مخاطب باشد، مثل آنجائى كه مقام مقام اميد است، هر چند كه نه گوينده اميدى داشته باشد، و نه شنونده، و چون بطور كلى اميد ناشى از جهل باينده است، و اميد خالى از جهل نيست، و خدايتعالى هم منزه از جهل است، لاجرم هر جا در كلام خدايتعالى واژه اميد بكار رفته، بايد گفت: يا بملاحظه مخاطب است، يا بمقام مخاطب و گفتگو، و گر نه اميد در حق خدايتعالى محال است، و نميشود نسبت اميد بساحت مقدسش داد، چون خدا عالم بعواقب امور است، همچنانكه راغب هم در مفردات خود باين معنا تنبيه كرده است. (4

(كونوا قردة خاسئين)، يعنى ميمونهائى خوار و بيمقدار باشيد.                   

(فجعلناها نكالا) الخ، يعنى ما اين عقوبت مسخ را مايه عبرت كرديم، تا همه از آن عبرت بگيرند، و كلمه (نكال) عبارتست از عمل توهين‏آميز، نسبت بيك نفر، تا ديگران از سرنوشت او عبرت بگيرند.                     

(و اذ قال موسى لقومه: ان الله يامركم: أن تذبحوا بقرة، ) الخ، اين آيه راجع بداستان گاو بنى اسرائيل است، و بخاطر همين قصه بود، كه نام سوره مورد بحث، سوره بقره شد، و طرز بيان قرآن از اين داستان عجيب است، براى اينكه قسمت‏هاى مختلف داستان از يكديگر جدا شده، در آغاز داستان، خطابرا متوجه رسولخدا (ص) مى‏كند، و مى‏فرمايد: (و اذ قال موسى لقومه، بياد آر موسى را، كه بقومش گفت) الخ، و آنگاه در ذيل داستان، خطابرا متوجه بنى اسرائيل مى‏كند، و مى‏فرمايد: (و اذ قتلتم نفسا، فادارأتم فيها و چون كسى را كشتيد و در باره قاتلش اختلاف كرديد) .                  

ازسوى ديگر، يك قسمت از داستانرا از وسط بيرون كشيده، و در ابتداء نقل كرده، و آنگاه بار ديگر، صدر و ذيل داستان را آورده، (چون صدر قصه جنايتى است كه در بنى اسرائيل واقع شد، و ذيلش داستان گاو ذبح شده بود، و وسط داستان كه دستور ذبح گاو است، در اول داستان آمده) .                    

باز از سوى ديگر، قبل از اين آيات خطاب همه متوجه بنى اسرائيل بود، بعد در جمله:

(و اذ قال موسى لقومه)، ناگهان خطاب مبدل بغيب شد، يعنى بنى اسرائيل غايب فرض شد، و در وسط باز بنى اسرائيل مخاطب قرار مى‏گيرند، و به ايشان مى‏فرمايد: (و اذ قتلتم نفسا فادارأتم فيها)، حال ببينيم چه نكته‏اى اين اسلوب را باعث شده.                 

اما التفات در آيه: (و اذ قال موسى لقومه)، كه روى سخن را از بنى اسرائيل برسول گرامى اسلام برگردانده، و در قسمتى از داستان آنجناب را مخاطب قرار داده، چند نكته دارد.                    

اول اينكه بمنزله مقدمه‏ايست كه خطاب بعدى را كه بزودى متوجه بنى اسرائيل مى‏كند، و مى‏فرمايد: (و اذ قتلتم نفسا فادارأتم فيها، و الله مخرج ما كنتم تكتمون، فقلنا اضربوه ببعضها، كذلك يحيى الله الموتى، و يريكم آياته، لعلكم تعقلون)، توضيح ميدهد، (و يهوديان عصر قرآن را متوجه بان داستان ميسازد) .

نكته دوم اينكه آيه: (و اذ قتلتم نفسا)، كه گفتيم: خطاب به بنى اسرائيل است، در سلك آيات قبل از داستان واقع است، كه آنها نيز خطاب به بنى اسرائيل بودند، در نتيجه آيه مورد بحث و چهار آيه بعد از آن، جمله‏هاى معترضه‏اى هستند، كه هم خطاب بعدى را بيان مى‏كنند، و هم بر بى ادبى بنى اسرائيل دلالت مى‏كند، كه پيغمبر خود را اذيت كردند، و باو نسبت دادند: كه ما را مسخره مى‏كنى، و با آن توضيح‏خواهى‏هاى بيجاى خود كه پرسيدند : گاوى كه ميگوئى چطور گاوى باشد؟

اوامر الهى و بيانات انبياء را نسبت ابهام دادند، و طورى سخن گفتند، كه از سراپاى سخنشان توهين و استخفاف بمقام والاى ربوبيت استشمام ميشود، چند نوبت بموسى گفتند: به پروردگارت بگو، كانه پروردگار موسى را پروردگار خود نميدانستند، (ادع لنا ربك يبين لنا ما هى، از پروردگارت براى ما بپرس: كه آن گاو چگونه گاوى باشد؟) و باين اكتفاء نكرده، بار ديگر همين بى ادبى را تكرار نموده گفتند: (ادع لنا ربك يبين لنا: ما لونها؟ از پروردگارت بخواه، تا رنگ آن گاو را برايمان روشن سازد)، باز باين اكتفاء نكرده، بار سوم گفتند : (ادع لنا ربك يبين لنا ما هى؟

ان البقر تشابه علينا، از پروردگارت بخواه، اين گاو را براى ما مشخص كند، كه گاو بر ما مشتبه شده) .

بطوريكه ملاحظه مى‏كنيد، اين بى ادبان، حتى يكبار هم نگفتند: (از پروردگارمان بخواه)، و از اين گذشته، مكرر گفتند: (قضيه گاو براى ما مشتبه شده)، و با اين بى ادبى خود، نسبت گيجى و تشابه به بيان خدا دادند.

علاوه بر همه آن بى‏ادبيها، و مهم‏تر از همه آنها، اينكه گفتند: (ان البقر تشابه علينا، جنس گاو برايمان مشتبه شده)، و نگفتند: (ان البقرة تشابهت علينا، آن گاو مخصوص كه بايد بوسيله زدن دم آن بكشته بنى اسرائيل او را زنده كنى، براى ما مشتبه شده)، كانه خواسته‏اند بگويند: همه گاوها كه خاصيت مرده زنده كردن ندارند، و اين خاصيت مال يك گاو مشخص است، كه اين مقدار بيان تو آن گاو را مشخص نكرد.

و خلاصه تاثير نامبرده را از گاو دانسته‏اند، نه از خدا، با اينكه تاثير همه از خداى سبحان است، نه از گاو معين، و خدايتعالى هم نفرموده بود: كه گاو معينى را بكشيد، بلكه بطور مطلق فرموده بود: يك گاو بكشيد، و بنى اسرائيل ميتوانستند، از اين اطلاق كلام خدا استفاده نموده، يك گاو بكشند.

از اين هم كه بگذريم، در ابتداى گفتگو، موسى ع را نسبت جهالت و بيهوده كارى و مسخرگى دادند، و گفتند: (أ تتخذنا هزوا، آيا ما را مسخره گرفته‏اى؟) و آنگاه بعد از اين همه بيان كه برايشان كرد، تازه گفتند: (الان جئت بالحق) (حالا حق را گفتى)، كانه تاكنون هر چه گفتى باطل بوده، و معلوم است كه بطلان پيام يك پيامبر، مساوى است با بطلان بيان الهى.                              

و سخن كوتاه اينكه: پيش انداختن اين قسمت از داستان، هم براى روشن كردن خطاب بعدى است، و هم افاده نكته‏اى ديگر، و آن اين استكه داستان گاو بنى اسرائيل، اصلا در تورات نيامده، البته منظور ما توراتهاى موجود فعلى است، و بهمين جهت جا نداشت كه يهوديان در اين قصه مورد خطاب قرار گيرند، چون يا اصلا آنرا در تورات نديده‏اند، و يا آنكه دست تحريف با كتاب آسمانيشان بازى كرده بهر حال هر كدام كه باشد، جا نداشت ملت يهود مخاطب بان قرار گيرد، و لذا از خطاب به يهود اعراض نموده، خطاب را متوجه رسولخدا (ص) نمود.                                        

آنگاه بعد از آنكه اصل داستان را اثبات كرد، به سياق قبلى كلام برگشته، خطابرا مانند سابق متوجه يهود نمود.                              

بله، در تورات در اين مورد حكمى آمده، كه بى دلالت بر وقوع قصه نيست، اينك عين عبارت تورات: در فصل بيست و يكم، از سفر تثنيه اشتراع ميگويد: هر گاه در آن سرزمينى كه رب معبود تو، بتو داده، كشته‏اى در محله‏اى يافته شد، و معلوم نشد چه كسى او را كشته، ريش سفيدان محل، و قاضيان خود را حاضر كن، و بفرست تا در شهرها و قراى پيرامون آن كشته و آن شهر كه بكشته نزديك‏تر است، بوسيله پير مردان محل، گوساله‏اى شخم نكرده را گرفته، به رودخانه‏اى كه دائما آب آن جارى است، ببرند، رودخانه‏ايكه هيچ زراعت و كشتى در آن نشده باشد، و در آنجا گردن گوساله را بشكنند، آنگاه كاهنانيكه از دودمان لاوى باشند، پيش بروند، چون رب كه معبود تو است، فرزندان لاوى را براى اين خدمت برگزيده، و ايشان بنام رب بركت يافته‏اند، و هر خصومت و زد و خوردى بگفته آنان اصلاح ميشود، آنگاه تمام پير مردان آن شهر كه نزديك بكشته هستند، دست خود را بالاى جسد گوساله گردن شكسته، و در رودخانه افتاده، بشويند، و فرياد كنند، و بگويند: دستهاى ما اين خون را نريخته، و ديدگان ما آنرا نديده، اى رب! حزب خودت اسرائيل را كه فدا دادى، بيامرز، و خون بنا حقى را در وسط حزبت اسرائيل قرار مده، كه اگر اينكار را بكنند، خون برايشان آمرزيده ميشود، اين بود آن عبارتى كه گفتيم: تا حدى دلالت بر وقوع داستان بقره در بنى اسرائيل دارد .                                          

حال كه اين مطالب را كه خيلى هم طول كشيد توجه فرمودى، فهميدى كه بيان اين داستان در قرآن كريم، باين نحو كه ديدى، از قبيل قطعه قطعه كردن يك داستان نيست، بلكه اصل نقل داستان بنايش بر اجمال بوده، كه آنهم در آيه: (و اذ قتلتم نفسا) الخ آمده، و قسمت ديگر داستان، كه با بيان تفصيلى، و بصورت يك داستان ديگر نقل شده، بخاطر نكته‏اى بوده، كه آنرا ايجاب مى‏كرده.                                  

(و اذ قال موسى لقومه) الخ، خطاب در اين آيه برسولخدا (ص) است و كلامى است در صورت داستان، و مقدمه‏ايست توضيحى، براى خطاب بعدى، و در آن نامى از علت كشتن گاو، و نتيجه‏اى كه از آن منظور است، نبرده، بلكه سر بسته فرموده: خدا دستور داده گاوى را بكشيد، و اما اينكه چرا بكشيد، و كشتن آن چه فائده‏اى دارد؟ هيچ بيان نكرد، تا حس كنجكاوى شنونده تحريك شود، و در مقام تجسس بر آيد، تا وقتى علت را شنيد، بهتر آنرا تحويل بگيرد، و ارتباط ميان دو كلام را بهتر بفهمد.                              

و بهمين جهت وقتى بنى اسرائيل فرمان: (ان الله يامركم ان تذبحوا بقرة) را شنيدند، تعجب كردند، و جز اينكه كلام موسى پيغمبر خدا را حمل بر اين كنند كه مردم را مسخره كرده، محمل ديگرى براى گاوكشى نيافتند، چون هر چه فكر كردند، هيچ رابطه‏اى ميان درخواست خود، يعنى داورى در مسئله آن كشته، و كشف آن جنايت، و ميان گاوكشى نيافتند، لذا گفتند: آيا ما را مسخره مى‏كنى؟ 

و منشا اين اعتراضشان، نداشتن روح تسليم، و اطاعت، و در عوض داشتن ملكه استكبار، و خوى نخوت و سركشى بود، و باصطلاح ميخواستند بگويند: ما هرگز زير بار تقليد نمى‏رويم، و تا چيزيرا نبينيم، نمى‏پذيريم، همچنانكه در مسئله ايمان بخدا باو گفتند: (لن نؤمن لك، حتى نرى الله جهرة، ما بتو ايمان نمى‏آوريم، مگر وقتى كه خدا را فاش و هويدا ببينيم) .                           

و باين انحراف مبتلا نشدند، مگر بخاطر اينكه ميخواستند در همه امور استقلال داشته باشند، چه امورى كه در خور استقلالشان بود، و چه آن امورى كه در خور آن نبود، لذا احكام جارى در محسوسات را در معقولات هم جارى مى‏كردند، و از پيامبر خود ميخواستند: كه پروردگارشان را بحس باصره آنان محسوس كند، و يا مى‏گفتند: (يا موسى اجعل لنا الها، كما لهم آلهة، قال انكم قوم تجهلون، اى موسى براى ما خدائى درست كن، همانطور كه آنان خدايانى دارند، گفت: براستى شما مردمى هستيد كه ميخواهيد هميشه نادان بمانيد) (5) ، و خيال مى‏كردند: پيغمبرشان هم مثل خودشان بوالهوس است، و مانند آنان اهل بازى و مسخرگى است، لذا گفتند: آيا ما را مسخره مى‏كنى؟ يعنى مثل ما سفيه و نادانى؟ تا آنكه اين پندارشان را رد كرد، و فرمود: (اعوذ بالله ان اكون من الجاهلين)، و در اين پاسخ از خودش چيزى نگفت، و نفرمود: من جاهل نيستم، بلكه فرمود:                                

پناه بخدا مى‏برم از اينكه از جاهلان باشم، خواست تا بعصمت الهى كه هيچوقت تخلف نمى‏پذيرد، تمسك جويد، نه بحكمت‏هاى مخلوقى، كه بسيار تخلف پذير است، (بشهادت اينكه مى‏بينيم، چه بسيار آلودگانى كه علم و حكمت دارند، ولى از آلودگى جلوگير ندارند) .                               

بنى اسرائيل معتقد بودند: آدمى نبايد سخنى را از كسى بپذيرد، مگر با دليل، و اين اعتقاد هر چند صحيح است، و لكن اشتباهى كه ايشان كردند، اين بود: كه خيال كردند آدمى ميتواند بعلت هر حكمى بطور تفصيل پى ببرد، و اطلاع اجمالى كافى نيست، بهمين جهت از آنجناب خواستند تا تفصيل اوصاف گاو نامبرده را بيان كند، چون عقلشان حكم مى‏كرد كه نوع گاو خاصيت مرده زنده كردن را ندارد، و اگر براى زنده كردن مقتول، الا و لابد بايد گاوى كشته شود، لابد گاو مخصوصى است، كه چنين خاصيتى دارد، پس بايد با ذكر اوصاف آن، و با بيانى كامل، گاو نامبرده را مشخص كند.                         

لذا گفتند: از پروردگارت بخواه، تا براى ما بيان كند: اين گاو چگونه گاوى است، و چون بى جهت كار را بر خود سخت گرفتند، خدا هم بر آنان سخت گرفت، و موسى در پاسخشان فرمود :                        

بايد گاوى باشد كه نه لاغر باشد، و نه پير و نازا، و نه بكر، كه تاكنون گوساله نياورده باشد، بلكه متوسط الحال باشد                       

كلمه (عوان) در زنان و چارپايان، عبارتست از زن و يا حيوان ماده‏اى كه در سنين متوسط از عمر باشد، يعنى سنين ميانه باكره‏گى و پيرى.                            

آنگاه پروردگارشان بحالشان ترحم كرد، و اندرزشان فرمود، كه اينقدر در سئوال از خصوصيات گاو اصرار نكنند، و دائره گاو را بر خود تنگ نسازند، و بهمين مقدار از بيان قناعت كنند، و فرمود: (فافعلوا ما تؤمرون، همين را كه از شما خواسته‏اند بياوريد) .                                     

ولى بنى اسرائيل با اين اندرز هم از سئوال باز نايستادند، و دوباره گفتند: از پروردگارت بخواه، رنگ آن گاو را براى ما بيان كند، فرمود: گاوى باشد زرد رنگ، ولى زرد پر رنگ، و شفاف، كه بيننده از آن خوشش آيد، در اينجا ديگر وصف گاو تمام شد، و كاملا روشن گرديد، كه آن گاو عبارت است، از چه گاوى، و داراى چه رنگى.                                     

ولى با اينحال باز راضى نشدند، و دوباره همان حرف اولشانرا تكرار كردند، آنهم با عبارتى كه كمترين بوئى از شرم و حيا از آن استشمام نميشود، و گفتند از پروردگارت بخواه، براى ما بيان كند: كه اين گاو چگونه گاوى باشد؟ چون گاو براى ما مشتبه شده، و ما انشاء الله هدايت ميشويم.                      

موسى(ع) براى بار سوم پاسخ داد: و در توضيح ماهيت آن گاو، و رنگش فرمود:

(گاوى باشد كه هنوز براى شخم و آب‏كشى رام نشده باشد، نه بتواند شخم كند، و نه آبيارى، وقتى بيان گاو تمام شد، و ديگر چيزى نداشتند بپرسند، آنوقت گفتند: (حالا درست گفتى)، عينا مثل كسيكه نمى‏خواهد سخن طرف خود را بپذيرد، ولى چون ادله او قوى است، ناگزير ميشود بگويد:                           

بله درست است، كه اين اعترافش از روى ناچارى است، و آنگاه از لجبازى خود عذر خواهى كند، باينكه آخر تاكنون سخنت روشن نبود، و بيانت تمام نبود، حالا تمام شد، دليل بر اينكه اعتراف به (الان جئت بالحق) ايشان، نظير اعتراف آن شخص است اين است كه در آخر مى‏فرمايد : (فذبحوها، و ما كادوا يفعلون، گاو را كشتند، اما خودشان هرگز نميخواستند بكشند، ) خلاصه هنوز ايمان درونى بسخن موسى پيدا نكرده بودند، و اگر گاو را كشتند، براى اين بود كه ديگر بهانه‏اى نداشتند، و مجبور بقبول شدند.                           

(و اذ قتلتم نفسا، فادارأتم فيها)، الخ در اينجا باصل قصه شروع شده، و كلمه (ادارأتم) در اصل تدارأتم بوده، و تدارء بمعناى تدافع و مشاجره است، و از ماده (دال ـ را همزه) است، كه بمعناى دفع است، شخصى را كشته بودند، و آنگاه تدافع مى‏كردند، يعنى هر طائفه خون او را از خود دور مى‏كرد، و بديگرى نسبت ميداد.                     

و خدا ميخواست آنچه آنان كتمان كرده بودند، بر ملا سازد، لذا دستور داد:                             

(فقلنا اضربوه ببعضها)، الخ، ضمير اول به كلمه (نفس) بر مى‏گردد، و اگر مذكر آورد، باعتبار اين بود كه كلمه (قتيل) بر آن صادق بود، و ضمير دومى به بقره بر مى‏گردد، كه بعضى گفته‏اند: مراد باين قصه بيان حكم است، و ميخواهد مانند تورات حكمى از احكام مربوط بكشف جنايت را بيان كند، و بفرمايد بهر وسيله شده بايد قاتل را بدست آورد، تا خونى هدر نرفته باشد، نظير آيه: (و لكم فى القصاص حيوة، قصاص مايه زندگى شما است)، (6) نه اينكه راستى راستى موسى (ع) با دم آنگاو بمرده زده باشد، و بمعجزه نبوت مرده را زنده كرده باشد.                            

و لكن خواننده عزيز توجه دارد: كه اصل سياق كلام، و مخصوصا اين قسمت از كلام، كه مى‏فرمايد : (پس گفتيم او را به بعضى قسمتهاى گاو بزنيد، كه خدا اينطور مردگان را زنده مى‏كند)، هيچ سازگارى ندارد.                       

(ثم قست قلوبكم من بعد ذلك، فهى كالحجارة، أو اشد قسوة) الخ، كلمه قسوة وقتى در خصوص قلب استعمال ميشود، معنى صلابت و سختى را ميدهد، و بمنزله صلابت سنگ است، و كلمه (أو) بمعناى (بل) است، و مراد باينكه بمعناى (بلكه) است، اين استكه معنايش با مورد (بلكه) منطبق است.                      

آيه شريفه شدت قساوت قلوب آنان را، اينطور بيان كرده: كه (بعضى از سنگها احيانا مى‏شكافند، و نهرها از آن‏ها جارى ميشود)، و ميانه سنگ سخت، و آب نرم مقابله انداخته، چون معمولا هر چيز سختى را بسنگ تشبيه مى‏كنند، همچنانكه هر چيز نرم و لطيفى را باب مثل مى‏زنند، مى‏فرمايد: سنگ بان صلابتش مى‏شكافد، و انهارى از آب نرم از آن بيرون مى‏آيد، ولى از دلهاى اينان حالتى سازگار با حق بيرون نميشود، حالتى كه با سخن حق، و كمال واقعى، سازگار باشد.                              

(و ان منها لما يهبط من خشية الله) الخ، هبوط سنگها همان سقوط و شكافتن صخره‏هاى بالاى كوهها است، كه بعد از پاره شدن تكه‏هاى آن در اثر زلزله، و يا آب شدن يخهاى زمستانى، و جريان آب در فصل بهار، بپائين كوه سقوط مى‏كند.                           

و اگر اين سقوط را كه مستند بعوامل طبيعى است، هبوط از ترس خدا خوانده، بدين جهت است كه همه اسباب بسوى خداى مسبب الاسباب منتهى ميشود، و همينكه سنگ در برابر عوامل خاص بخود متاثر گشته و تاثير آنها را مى‏پذيرد، و از كوه مى‏غلطد، همين خود پذيرفتن و تاثر از امر خداى سبحان نيز هست، چون در حقيقت خدا باو امر كرده كه سقوط كند، و سنگها هم بطور تكوين، امر خدايرا مى‏فهمند، همچنانكه قرآن كريم مى‏فرمايد: (و ان من شى‏ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم، هيچ موجودى نيست، مگر آنكه با حمد خدا، پروردگارش را تسبيح ميگويد، ولى شما تسبيح آنها را نمى‏فهميد) (7) و نيز فرموده: (كل له قانتون، همه در عبادت اويند) (8) ، و خشيت جز همين انفعال شعورى، چيز ديگرى نيست، و بنا بر اين سنگ كوه از خشيت خدا فرو مى‏غلطد، و آيه شريفه جارى مجراى آيه: (و يسبح الرعد بحمده، و الملائكة من خيفته، رعد بحمد خدا و ملائكه از ترس، او را تسبيح ميگويند) . (9)                                  

و آيه (و لله يسجد من فى السماوات و الارض، طوعا و كرها، و ظلالهم بالغدو و الاصال، براى خدا همه آنكسانيكه در آسمانها و زمينند سجده مى‏كنند، چه با اختيار و چه بى اختيار، و حتى سايه‏هايشان در صبح و شب) (10) ميباشد كه صداى رعد آسمانرا، تسبيح و حمد خدا دانسته، سايه آنها را سجده خداى سبحان معرفى مى‏كند و از قبيل آياتى ديگر، كه مى‏بينيد سخن در آنها از باب تحليل جريان يافته است.                       

و سخن كوتاه اينكه جمله (و ان منها لما يهبط) الخ، بيان دومى است براى اين معنا: كه دلهاى آنان از سنگ سخت‏تر است، چون سنگها از خدا خشيت دارند، و از خشيت او از كوه بپائين مى‏غلطند، ولى دلهاى اينان از خدا نه خشيتى دارند، و نه هيبتى.                

بحث روايتى                

در محاسن (11) از امام صادق (ع) روايت كرده، كه در تفسير جمله: (خذوا ما آتينا كم بقوة)، در پاسخ كسيكه پرسيد: منظور قوت بدنى است؟ يا قلبى؟ فرمود: هر دو منظور است.                  

مؤلف: اين روايت را عياشى هم در تفسير خود آورده. (12)

و در تفسير عياشى، (13) از حلبى روايت كرده، كه در تفسير جمله: (و اذكروا ما فيه) گفته است:

يعنى متذكر دستوراتيكه در آنست، و نيز متذكر عقوبت ترك آن دستورات بشويد.

مؤلف: اين نكته از موقعيت و مقام جمله: (و رفعنا فوقكم الطور خذوا) نيز استفاده ميشود .

و در در المنثور (14) استكه، از ابى هريره روايت شده كه گفت: رسولخدا (ص) فرمود: اگر بنى اسرائيل در قضيه ذبح بقره نگفته بودند: (و انا انشاء الله لمهتدون) هرگز و تا ابد هدايت نميشدند، و اگر از همان اول بهر گاو دست‏رسى مى‏يافتند، و ذبح مى‏كردند، قبول ميشد، و لكن خودشان در اثر سئوالهاى بى جا، دائره آنرا بر خود تنگ كردند، و خدا هم بر آنها تنگ گرفت.             

و در تفسير عياشى (15) از على بن يقطين روايت كرده كه گفت: از ابى الحسن (ع) شنيدم مى‏فرمود: خداوند بنى اسرائيل را دستور داد: يك گاو بكشند، و از آن گاو هم تنها بدم آن نيازمند بودند، ولى خدا بر آنان سخت‏گيرى كرد

و در كتاب عيون اخبار الرضا (16) ، و تفسير عياشى، از بزنطى روايت شده كه گفت: از حضرت رضا (ع) شنيدم، مى‏فرمود: مردى از بنى اسرائيل يكى از بستگان خود را بكشت، و جسد او را برداشته در سر راه وارسته‏ترين اسباط بنى اسرائيل انداخت، و بعد خودش بخونخواهى او برخاست.              

به موسى (ع) گفتند: كه سبط آل فلان، فلانى را كشته‏اند، خبر بده ببينيم چه كسى او را كشته؟ موسى (ع) فرمود: بقره‏اى برايم بياوريد، تا بگويم: آن شخص كيست، گفتند: مگر ما را مسخره كرده‏اى؟ فرمود: پناه مى‏برم بخدا از اين كه از جاهلان باشم، و اگر بنى اسرائيل از ميان همه گاوها، يك گاو آورده بودند، كافى بود، و لكن خودشان بر خود سخت گرفتند، و آنقدر از خصوصيات آن گاو پرسيدند، كه دائره آنرا بر خود تنگ كردند، خدا هم بر آنان تنگ گرفت                 

يكبار گفتند: از پروردگارت بخواه تا گاو را براى ما بيان كند كه چگونه گاوى است، فرمود : خدا مى‏فرمايد: گاوى باشد كه نه كوچك و نه بزرگ بلكه متوسط و اگر گاوى را آورده بودند كافى بود بى جهت بر خود تنگ گرفتند خدا هم بر آنان تنگ گرفت.                

يكبار ديگر گفتند: از پروردگارت بپرس: رنگ گاو چه جور باشد، با اينكه از نظر رنگ آزاد بودند، خدا دائره را بر آنان تنگ گرفت، و فرمود: زرد باشد، آنهم نه هر گاو زردى، بلكه زرد سير، و آنهم نه هر رنگ سير، بلكه رنگ سيرى كه بيننده را خوش آيد، پس دائره گاو بر آنان تا اين مقدار تنگ شد، و معلوم است كه چنين گاوى در ميان گاوها كمتر يافت ميشود، و حال آنكه اگر از اول يك گاوى را بهر رنگ و هر جور آورده بودند كافى بود.                 

باز باين مقدار هم اكتفا ننموده، با يك سئوال بيجاى ديگر همان گاو زرد خوش رنگ را هم محدود كردند، و گفتند: از پروردگارت بپرس: خصوصيات اين گاو را بيشتر بيان كند، كه امر آن بر ما مشتبه شده است، و چون خود بر خويشتن تنگ گرفتند، خدا هم بر آنان تنگ گرفت، و باز دائره گاو زرد رنگ كذائى را تنگ‏تر كرد، و فرمود: گاو زرد رنگى كه هنوز براى كشت و زرع و آب‏كشى رام نشده، و رنگش يكدست است خالى در رنگ آن نباشد.                           

گفتند: حالا حق مطلب را اداء كردى، و چون بجستجوى چنين گاوى برخاستند غير از يك رأس نيافتند، آنهم از آن جوانى از بنى اسرائيل بود، و چون قيمت پرسيدند گفت: به پرى پوستش از طلا، لاجرم نزد موسى آمدند، و جريان را گفتند: دستور داد بايد بخريد، پس آن گاو را بان قيمت خريدارى كردند، و آوردند.                      

موسى (ع) دستور داد آنرا ذبح كردند، و دم آنرا بجسد مرد كشته زدند، وقتى اينكار را كردند، كشته زنده شد، و گفت: يا رسول الله مرا پسر عمويم كشته، نه آن كسانى كه متهم بقتل من شده‏اند.                       

آنوقت قاتل را شناختند، و ديدند كه بوسيله دم گاو زنده شد، بفرستاده خدا موسى (ع) گفتند : اين گاو داستانى دارد، موسى پرسيد: چه داستانى؟ گفتند: جوانى بود در بنى اسرائيل كه خيلى بپدر و مادر خود احسان مى‏كرد، روزى جنسى را خريده بود، آمد تا از خانه پول ببرد، ولى ديد پدرش سر بر جامه او نهاده، و بخواب رفته، و كليد پولهايش هم زير سر اوست، دلش نيامد پدر را بيدار كند، لذا از خير آن معامله گذشت و چون پدر از خواب برخاست، جريانرا بپدر گفت، پدر او را احسنت گفت، و گاوى در عوض باو بخشيد، كه اين بجاى آن سودى كه از تو فوت شد، و نتيجه سخت گيرى بنى اسرائيل در امر گاو، اين شد كه گاو داراى اوصاف كذائى، منحصر در همين گاو شود، كه اين پدر بفرزند خود بخشيد، و نتيجه اين انحصار هم آن شد كه سودى فراوان عايد آن فرزند شود، موسى گفت ببينيد نتيجه احسان چه جور و تا چه اندازه به نيكوكار مى‏رسد.                  

مؤلف: روايات بطوريكه ملاحظه مى‏فرمائيد، با اجمال آنچه كه ما از آيات شريفه استفاده كرديم منطبق است.
 

* منبع: ترجمه الميزان، ج 1، ص

"و مبشرا برسول ياتى من بعدى اسمه احمد" ـ اين قسمت از آيه به قسمت دوم از رسالت آن جناب اشاره دارد، همچنان كه جمله "مصدقا لما بين يدى من التورية" به قسمت اول از رسالتش اشاره داشت.             

و اين را هم مى‏دانيم كه بشارت عبارت است از خبرى كه شنونده از شنيدنش خوشحال گردد، و معلوم است كه چنين خبرى چيزى جز از خيرى كه بشنونده برسد و عايد او شود، نمى‏تواند باشد، و خيرى كه از بعثت پيامبر و دعوت او انتظار مى‏رود اين است كه با بعثتش باب رحمت الهى به روى انسانها باز شود، و در نتيجه سعادت دنيا و عقبايشان به وسيله عقائد حقه، و يا اعمال صالح، و يا هر دو تامين گردد.و بشارت به آمدن پيامبرى بعد از پيامبرى ديگر ـ با در نظر گرفتن اينكه پيغمبر سابق دعوتش پذيرفته شده، و جا افتاده، و با در نظر داشتن وحدت دعوت دينى در همه انبياء ـ وقتى تصور دارد و داراى خاصيت بشارت است كه پيامبر دوم دعوتى پيشرفته‏تر، و دينى كامل‏تر آورده باشد، دينى كه مشتمل بر عقائد حقه بيشتر، و شرايع عادلانه‏تر براى جامعه، و نسبت به سعادت بشر در دنيا و آخرت فراگيرتر باشد، و گرنه انسانها از آمدن پيامبر دوم چيز زائدى عايدشان نمى‏شود، و از بشارت آمدنش خرسند نمى‏گردند.                  

با اين بيان روشن گرديد كه جمله "و مبشرا برسول ياتى من بعدى" هر چند از اين نكته خبرى نداده، اما معنايش مى‏فهماند كه آنچه پيامبر احمد (ص) مى‏آورد پيشرفته‏تر و كاملتر از دينى است كه تورات متضمن آن است، و آنچه عيسى (ع) بدان مبعوث شده در حقيقت واسطه‏اى است بين دو دعوت.               

در نتيجه كلام عيسى بن مريم را اين طور بايد معنا كرد: "انى رسول الله اليكم مصدقا. .."، من فرستاده‏اى هستم از ناحيه خداى تعالى به سوى شما تا شما را به سوى شريعت تورات و منهاج آن دعوت كنم"و لاحل لكم بعض الذى حرم عليكم": و بعضى از آنچه را كه بر شما حرام شده برايتان حلال كنم، و اين همان شريعتى است كه خداى تعالى به دست من برايتان آورده، و به زودى آن را با بعثت پيامبرى به نام احمد (ص) كه بعد از من خواهد آمد تكميل مى‏كند .                 

از نظر اعتبار عقلى هم مطلب از اين قرار است، چون اگر در معارف الهى كه اسلام بدان دعوت مى‏كند، دقت كنيم خواهيم ديد كه از شريعت‏هاى آسمانى ديگر كه قبل از اسلام بوده دقيق‏تر و كاملتر است، مخصوصا توحيدى كه اسلام بدان مى‏خواند ـ و يكى از اصول عقائد اسلام است، و همه احكام اسلام بر آن اساس تشريع شده، و بازگشت همه معارف حقيقى بدانست ـ توحيدى است بسيار دقيق كه ما در مباحث سابق اين كتاب پاره‏اى مطالب در باره آن گذرانديم.

و همچنين شرايع و قوانين عملى اسلام كه در دقت آن همين بس كه از كوچكترين حركات و سكنات فردى و اجتماعى انسان گرفته تا بزرگترين آن را در نظر گرفته، و همه را تعديل نموده، و از افراط و تفريط در يك يك آنها جلوگيرى نموده، و براى هر يك حدى معين فرموده، و در عين حال تمامى اعمال بشر را بر اساس سعادت پايه‏ريزى كرده و بر اساس توحيد تنظيم فرموده است. 

................

منبع: ترجمه الميزان، ج 19، ص

معناى اسلام و مراتب و درجات چهار گانه اسلام و ايمان‏
مرتبه اول اسلام‏
مرتبه اول از اسلام پذيرفتن ظواهر اوامر و نواهى خدا است، به اينكه با زبان، شهادتين را بگويد، چه اينكه موافق با قلبش هم باشد، و چه نباشد، كه در اين باره خداى تعالى فرموده: ( قالَتِ الْأَعْرابُ: آمَنَّا، قُلْ: لَمْ تُؤْمِنُوا، وَ لكِنْ قُولُوا: أَسْلَمْنا، وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ، اعراب گفتند:
ما ايمان آورديم بگو: هنوز ايمان نياورده‏ايد، و لكن بگوئيد: اسلام آورديم، چون هنوز ايمان داخل در قلبتان نشده). سوره حجرات آيه 14 در مقابل اسلام باين معنا اولين مراتب ايمان قرار دارد، و آن عبارتست از اذعان و باور قلبى بمضمون اجمالى شهادتين، كه لازمه‏اش عمل به غالب فروع است‏
مرتبه دوم‏
مرتبه دوم از اسلام دنباله و لازمه همان ايمان قلبى است كه، در مقابل مرتبه اول اسلام قرار داشت، يعنى تسليم و انقياد قلبى نسبت به نوع اعتقادات حقه تفصيلى و اعمال صالحه‏اى كه از توابع آن است، هر چند كه در بعضى موارد تخطى شود، و خلاصه كلام اين كه داشتن اين مرحله منافاتى با ارتكاب بعضى گناهان ندارد، و خداى تعالى در باره اين مرحله از اسلام مى‏فرمايد:
(الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا، وَ كانُوا مُسْلِمِينَ، آنان كه به آيات ما ايمان آوردند، و مسلمان بودند). سوره زخرف آيه 69

و نيز مى‏فرمايد: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا، ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً، اى كسانى كه ايمان آورديد، همگى داخل در سلم شويد). سوره بقره آيه 208
پس به حكم اين آيه يك مرتبه از اسلام هست كه بعد از ايمان پيدا مى‏شود، چون مى‏فرمايد:
اى كسانى كه ايمان آورديد! داخل در سلم شويد، پس معلوم مى‏شود اين اسلام غير اسلام مرتبه اول است، كه قبل از ايمان بود، و آن گاه در مقابل اين اسلام مرتبه دوم از ايمان قرار دارد، و آن عبارتست از اعتقاد تفصيلى به حقايق دينى كه خداى تعالى در باره‏اش مى‏فرمايد: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ، ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا، وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ، أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ، مؤمنان تنها آنهايند كه بخدا و رسولش ايمان آورده، و سپس ترديد نكردند، و با اموال و نفوس خود در راه خدا جهاد نمودند، اينها همانها هستند كه در دعوى خود صادقند). سوره حجرات آيه 15
و نيز فرموده: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا، هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى‏ تِجارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ؟ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ،/ 302 اى كسانى كه ايمان آورديد، آيا مى‏خواهيد شما را به تجارتى راهنمايى كنم كه از عذاب دردناك نجاتتان دهد؟ آن اينست كه بخدا و رسولش ايمان آوريد، و در راه خدا با اموال و نفوس خود جهاد كنيد). سوره صف آيه 10- 11 كه در اين دو آيه دارندگان ايمان را، باز به داشتن ايمان ارشاد مى‏كند، پس معلوم مى‏شود ايمان دومشان غير ايمان اول است.
مرتبه سوم‏
مرتبه سوم از اسلام دنباله و لازمه همان مرتبه دوم ايمان است، چون نفس آدمى وقتى با ايمان نامبرده انس گرفت، و متخلق باخلاق آن شد، خود بخود ساير قواى منافى با آن، از قبيل قواى بهيمى، و سبعى، براى نفس رام و منقاد ميشود و سخن كوتاه، آن قوايى كه متمايل به هوس‏هاى دنيايى، و زينت‏هاى فانى و ناپايدارش مى‏شوند، رام نفس گشته، نفس باسانى مى‏تواند از سركشى آنها جلوگيرى كند، اينجاست كه آدمى آن چنان خدا را بندگى مى‏كند، كه گويى او را مى‏بيند، آرى او اگر خدا را نمى‏بيند، بارى، اين باور و يقين را دارد كه خدا او را مى‏بيند، چنين كسى ديگر در باطن و سر خود هيچ نيروى سركشى كه مطيع امر و نهى خدا نباشد، و يا از قضا و قدر خدا بخشم آيد، نمى‏بيند، و سراپاى وجودش تسليم خدا مى‏شود.
در باره اين اسلام است كه خداى تعالى مى‏فرمايد: (فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ، ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ، وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً، نه به پروردگارت سوگند ايمان نمى‏آورند: (يعنى ايمانشان كامل نمى‏شود) مگر وقتى كه هم در اختلافاتى كه بينشان پديد مى‏آيد تو را حكم كنند، و هم وقتى حكمى راندى در دل هيچگونه ناراحتى از حكم تو احساس نكنند، و به تمام معنا تسليم شوند). سوره نساء آيه 65
اين اسلام در مرتبه سوم است كه در مقابلش ايمان مرتبه سوم قرار دارد، و آن ايمانى است كه آيات: (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ تا آيه وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ). سوره مؤمنون آيه 1- 3 و نيز آيه (إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ: أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ) و آياتى ديگر بان اشاره مى‏كند، و اى بسا بعضى از مفسرين، كه اين دو مرتبه را يعنى دوم و سوم را يك مرتبه شمرده‏اند.
و اخلاق فاضله از رضا و تسليم و سوداگرى با خدا و صبر در خواسته خدا، و زهد به تمام معنا، و تقوى، و حب و بغض به خاطر خدا، همه از لوازم اين مرتبه از ايمان است.
مرتبه چهارم از اسلام‏
مرتبه چهارم از اسلام دنباله و لازمه همان مرحله سوم از ايمان است، چون انسانى كه در مرتبه قبلى بود، حال او در برابر پروردگارش حال عبد مملوك است در باره مولاى مالكش، يعنى دائما مشغول انجام وظيفه عبوديت است، آنهم بطور شايسته، و عبوديت شايسته همان تسليم صرف بودن در برابر اراده مولى و محبوب او و رضاى او است. همه اينها مربوط بعبوديت در برابر مالك عرفى و بشرى است، و اين عبوديت در ملك خداى رب العالمين عظيم‏تر و باز عظيم‏تر از آنست، براى اينكه ملك خدا حقيقت ملك است، كه در برابرش هيچ موجودى از موجودات استقلال ندارد، نه استقلال ذاتى، نه صفتى، نه عملى، آرى ملكيتى كه لايق كبريايى خداى جلت كبريائه است اين ملكيت است.
پس انسان در حالى كه در مرتبه سابق از اسلام و تسليم هست، اى بسا كه عنايت ربانى شامل حالش گشته، اين معنا برايش مشهود شود كه ملك تنها براى خداست، و غير خدا هيچ چيزى نه مالك خويش است، و نه مالك چيز ديگر، مگر آنكه خدا تمليكش كرده باشد، پس ربى هم سواى او ندارد، و اين معنايى است موهبتى، و افاضه‏اى است الهى، كه ديگر خواست انسان در بدست آوردنش دخالتى ندارد، و اى بسا كه جمله (رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ، وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ، وَ أَرِنا مَناسِكَنا) الخ اشاره/ 303 به همين مرتبه از اسلام باشد، چون ظهور جمله: (إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ: أَسْلِمْ قالَ: أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ) الخ ظاهر در اين است كه امر (اسلم) امر تشريفى باشد، نه تكوينى، و ابراهيم (ع) دعوت پروردگار خود را اجابت نمود، تا باختيار خود تسليم خدا شده باشد و اين هم مسلم است كه امر نامبرده از اوامرى بوده كه در ابتداء كار ابراهيم متوجه او شده پس اينكه در اواخر عمرش از خداى تعالى براى خودش و فرزندش اسماعيل تقاضاى اسلام و دستورات عبادت ميكند چيزى را تقاضا كرده كه ديگر باختيار خود او نبوده و كسى نمى‏تواند با اختيار خود آن قسم اسلام را تحصيل كند.
و يا درخواست ثبات بر امرى بوده كه باز ثابت بودنش باختيار خودش نبوده پس اسلامى كه در اين آيه درخواست كرده، اسلام مرتبه چهارم بوده، و در برابر اين مرتبه از اسلام، مرتبه چهارم از ايمان قرار دارد، و آن عبارت از اين است كه اين حالت، تمامى وجود آدمى را فرا بگيرد، كه خداى تعالى در باره اين مرتبه از ايمان مى‏فرمايد: (أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ، وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ، الَّذِينَ آمَنُوا، وَ كانُوا يَتَّقُونَ، آگاه باش، كه اولياء خدا نه خوفى بر آنان هست، و نه اندوهناك ميشوند، كسانى كه ايمان آوردند، و از پيش همواره ملازم با تقوى بودند).
چون مؤمنينى كه در اين آيه ذكر شده‏اند، بايد اين يقين را داشته باشند، كه غير از خدا هيچكس از خود استقلالى ندارد، و هيچ سببى تاثير و سببيت ندارد مگر باذن خدا، وقتى چنين يقينى براى كسى دست داد، ديگر از هيچ پيشامد ناگوارى ناراحت و اندوهناك نمى‏شود، و از هيچ محذورى كه احتمالش را بدهد نمى‏ترسد، اين است معناى اينكه فرمود: (نه خوفى بر آنان هست، و نه اندوهناك ميشوند)، و گر نه معنا ندارد كه انسان حالتى پيدا كند كه از هيچ چيز نترسد، و هيچ پيشامدى اندوهناكش نسازد، پس اين همان ايمان مرتبه چهارم است، كه در قلب كسانى پيدا ميشود، كه داراى اسلام مرتبه چهارم باشند، (دقت فرمائيد).

۱) اسلام لغوی : تسلیم شدن قطع نظر از باور نداشتن به دستورات الهی مانند اسلام آوردن قبیله بنی ا سد که بظاهر تسلیم اسلام شده بودند و اظهار عقیدت میکردند و خدای تبارک و تعالی پرده را ا ز را ز درون ایشان برداشت :

((قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی للَّهِ رَبِّ ٱلْعَالَمِینَ * لاَ شَرِیکَ لَهُ وَبِذٰلِکَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ ٱلْمُسْلِمِینَ ))

( ای پیغمبر بگو : همانا نماز من و حجّ و قربانی و عبادات من و زندگیم و مردنم همه و همه برای الله پرودگار جهانیان است ، برای او هیچ انبازی نیست ، و بدین روش فرمان داده شده ام ، و من اول کسی هستم که در برا بر فرمان خدایتعالی تسلیم شده و از هر تسلیم شونده ای تسلیم شونده ترم ۰ ) « انعام : ۱۶۲و ۱۶۳»

۲) دینی را که خدایتعالی به جهانیان عرضه فرموده است اسلام است دین اسلام درنهایت کمال است و آنچه موجب سعادت دنیا و آخرت باشد درآن تضمین گردیده است ، بطوریکه مراعات آن آرامش روحی و سرافرازی را برای تمام انسانها – ا لی الابد – تامین مینماید:

((ٱلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ ٱلأِسْلاَمَ دِیناً ))

( امروز کامل گردا ندیم برای شما – مسلمان – دینتان را و نعمت خود را بر شما تمام کردم و برگزیدم اسلام را به عنوان دین برای شما ۰۰۰ ) « مائده : ۳ »

۳) دین اسلام : مجموعه ایست از کتاب و سنّت : قرآن کریم و گفتار و رفتار و تقریر حضرت رسول اکرم محمّدالمصطفی صلی الله علیه و سلم که جامع تمام خیر و سعادت و مانع تمام بدی و آفت است ، عصاره ادیان گذشته آسمانی و موجب سعادت فلاح د و جهانی برای تمام انسانها است ۰

((وَمَن یُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً )) :

( و هر که فرمان ببرد خدا و رسول او را به درستی که رستگار شده است ، رستگاری بزرگی ) « احزاب : ۷۱ »

۴) اسلام در مقابل شرک : پاکسازی قلب و اندیشه از پرستش غیر ا لله و باور داشتن به رسالت الهی است :

(( قُلْ أَغَیْرَ ٱللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیّاً فَاطِرِ ٱلسَّمَاوَاتِ وَٱلأَرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلاَ یُطْعَمُ قُلْ إِنیۤ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ ٱلْمُشْرِکَینَ )) :

( ای پیغمبر بگو:آیا غیر ا لله در نظر بگیرم سر پرست و یارو مددکاری را ؟ ا لله که آفریدگار آسمانها و زمین است و روزی میدهد و روزی داده نمیشود بگو من به درستی که فرمان داده شده ام اول کسی باشم که خود را تسلیم خدا کرده و او را به یکتایی بستایم . و هرگز از انباز دارندگان مباش ۰ ) « انعام : ۱۴ »

۵) اسلام در برا بر کفر : استوار ماندن بر توحید و رسالات الهی است :

((وَلاَ یَأْمُرَکُمْ أَن تَتَّخِذُواْ ٱلْمَلاَئِکَةَ وَٱلنَّبِیِّیْنَ أَرْبَاباً أَیَأْمُرُکُم بِٱلْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُّسْلِمُونَ )) :

(پیغمبری که از جانب خدا مامور به ا رشاد خلق شده مردم را به پرستش خدا امر میکند . فرمان نمیدهد شما را که فرشتگان و پیغمبران را اربابان خود قرا ر دهید آیا فرمان میدهد شما را به کفر پس ا ز آنکه اسلام را پذیرفته و خدا و رسالات او را باور داشته اید ؟ !! .) « آل عمران : ۸۰ »

۶) اسلام در مقابل طغیان و تمرّد : انقیاد و فرمانبری از الله:

((وَأَنِـیبُوۤاْ إِلَیٰ رَبکُمْ وَأَسْلِمُواْ لَهُ ۰۰۰ )) :

( بسوی خدا که آفریدگارتان است باز گردید و تسلیم او شوید ......) « زمر : ۵۴ »

۷) اسلام در مقابل ریاکاری و دغل : عبادت خالص بی شائبه برای خدایتعالی است ۰

((وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ ))

( و کیست دین بهتری داشته باشد از کسی که تمام برنامه هایش برای ا لله است و روی خود را متوجه الله نموده و جز او هدفی دیگر ندارد ) و این غایت نیکو کاری است توجه فقط بخدا و اخلاص در عمل برای رضای ا و – جل جلاله ۰ « نساء : ۱۲۵ »

در این آیه « أسلَمَ » به معنی « أخلَصَ » خالص تر است ، چنانچه در آیه سوم سوره میفرماید : الا لله الدین الخالص ۰ پس ، دینی را که خدایتعالی به بهترین وجه میستاید همان خلوص و پاکی در نیّت و قول و عمل است۰

۸) اسلام ارادی : سر فرود آوردن د ر برا بر جلال و عظمت آفریدگار است۰

(( إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَب ٱلْعَالَمِینَ )) :

(هنگامیکه پرودگار ابراهیم او را گفت : سر فرود آر۰ گفتا سر به فرمان پرودگار جهانیانم ۰ ) « بقره : ۱۳۱ »

۹) اسلام غیر ارا دی : سر به فرمان و وابسته بودن تمام کائنات ( خواسته و ناخواسته ) در برابر اراده و خواست آفریدگار عالم است ۰

(( ۰۰۰ وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِی ٱلسَّمَاوَاتِ وَٱلأَرْضِ طَوْعاً وَکَرْهاً وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ ))

و برای او سر به فرمان و تسلیم است آنچه د ر آسمانها و زمین است (راضی یا ناراضی) و بسوی ا و بر گردانده خواهند شد ۰ « آل عمران : ۸۳ »

تمام هستی :

جواهر و نبات و حیوان و جماد و اعراض به فرمان او در حرکتند نخواهند همه و همه یک سیستم را تشکیل میدهند (مجموعه ای وابسته ) همانند اجزا یک ماشین مثلا ثابت و متحرک در حرکتند یا بحرکت خود یا بحرکت ماشین ، پس موجب شدن برای ایجاد ناهماهنگی جزئی (نا فرمانی خدایی توانا را نمودن ) موجب توقف سیستم یا مجموعه عالم نمیشود ، زیرا مردمان ذره بی مقداری هستند که وابسته به عالم بزرگ هستی میباشند و عالم هستی با تمام ابعاد و زوایا و سیستمهای ساده و پیچیده اش وابسته به اراده و مشیت الله رب العالمین است :

((أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی ٱلسَّمَاوَاتِ وَمَن فِی ٱلأَرْضِ وَٱلشَّمْسُ وَٱلْقَمَرُ وَٱلنُّجُومُ وَٱلْجِبَالُ وَٱلشَّجَرُ وَٱلدَّوَآبُّ وَکَثِیرٌ منَ ٱلنَّاسِ وَکَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ ٱلْعَذَابُ وَمَن یُهِنِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّکْرِمٍ إِنَّ ٱللَّهَ یَفْعَلُ مَا یَشَآءُ ))

( مگر بچشم بصیرت نمی بینی که همانا ا لله جلّ جلاله سجده میکند او را آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است و همچنین آفتاب و ماه و ستارگان کوهها و جنبندگان و بسیاری از آدمیان به شوق و رغبت و بسیاری دیگر که مستحق عذابند (بطور ناخودآگاه) او را سجده میکنند (و هر که را خدایش خوار گرداند هیچ گرامی دارنده ای نیست ، همانا ا لله هر چه را که بخواهد انجام میدهد و مانعی برای او نخواهد بود . ) « حج : ۱۸ »

۱۰) اسلام دین صلاح و آرامش است :

((وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَٱجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی ٱللَّهِ ۰۰۰ ))

(و اگر کافران آماده صلح شدند ای پیغمبر تو نیز آن را بپذیر و خود را به ا لله بسپار و در تصمیمت قاطع باش ۰ ) « انفال : ۶۱ »

۱۱) اسلام جز برای دفاع ا ز حق و رفع فتنه و ایجاد امنیّت و آرامش جنگ را تجویز نمیکند در صورت رفع تعدی ادامه جنگ و دنبال کردن دشمن را روا نمیدارد :

(( وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّیٰ لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ ٱلدینُ للَّهِ فَإِنِ ٱنْتَهَواْ فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَی ٱلظَّالِمِینَ )) :

(و جنگید با کافران تا فتنه بر طرف شود قانون و دین خدا بجای بیداد گری و هرج و مرج و خودکامگی حاکم گردد ، پس اگر کافران دست ا ز فتنه و آشوب برداشتند در اینصورت هیچگونه تجاوزی روا نیست مگر بستانکاران ۰) « بقره : ۱۹۳ »

۱۲) اسلام دین دعوت و هدایت است و جز در موارد ضروری بر سلاح و اجبار تکیه ندارد ۰

((ٱدْعُ إِلِیٰ سَبِیلِ رَبکَ بِٱلْحِکْمَةِ وَٱلْمَوْعِظَةِ ٱلْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِٱلَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ۰۰))

(بخوان مردمان را بسوی پروردگارت به نصایح و اندرزهای پر بار و نیکو با آنان مجادله کن به حجت و دلیلی که شیرینتر است ) « نحل : ۱۲۵ » ۰

چنانکه دانستیم اسلام میخواهد حقایق را به مردم بفهماند و کسی که حق بجانب دارد و دلیل و برهانش برای احقاق آن از آفتاب روشنتر است بزور متوسّل نمیشود مگر در مقابل زور گویان که اعمال زور و قدرت در برابر آنها جای معذرت است ۰

(( ۰۰۰ فَمَنِ ٱعْتَدَیٰ عَلَیْکُمْ فَٱعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا ٱعْتَدَیٰ عَلَیْکُمْ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُواْ أَنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلْمُتَّقِینَ )) :

( اگر کسی بر شما تعدی کرد در برا بر بهمان اندازه معامله به مثل کنید و بترسید از خدا و بدانید که خدا با پرهیزکاران است ، نباید ا ز اندازه خارج شوید ) ۰ « بقره : ۱۹۴ »

۱۳)اسلام دین خصومت و خشونت نیست بلکه طرفدار حق و عدل است ۰

(( إِنَّآ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ ٱلْکِتَابَ بِٱلْحَق لِتَحْکُمَ بَیْنَ ٱلنَّاسِ بِمَآ أَرَاکَ ٱللَّهُ وَلاَ تَکُنْ للْخَآئِنِینَ خَصِیماً )) :

( همانا ما این کتاب را به حق برای تو فرستادیم که داوری کنید و در بین مردم به آنچه الله به تو نشان داده است و هرگز به دفاع از جنایتکاران مپرداز و خصم دیگران مشو و جز از حق طرفداری مکن ۰ ) « نساء : ۱۰۵ »

۱۴) اسلام دین مدارا و رحمت و احسان است و در حدود مصلحت بوسیله نیکی ها از وقوع بدیها جلوگیری میکند آنهم به بهترین روش متناسب

(( وَلاَ تَسْتَوِی ٱلْحَسَنَةُ وَلاَ ٱلسَّیِّئَةُ ٱدْفَعْ بِٱلَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ )):

(و هرگز نیکی همطراز بدی نمیشود به بهترین وجه از وقوع بدیها جلوگیری کن در اینصورت ناگاه در بین تو و دشمنت دوستی ایجاد و او به صورت صمیمی بسیار گرمی در خواهد آمد ) « فصلت : ۳۴ »

۱۵) ا سلام دین جذب و خلق را بسوی نقطه توحید هدایت میکند و از خشونت و طرد و راندن منع میکند۰

(( فَبِمَا رَحْمَةٍ منَ ٱللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ ٱلْقَلْبِ لاَنْفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَٱعْفُ عَنْهُمْ وَٱسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی ٱلأَمْرِ ۰۰۰ ))

( به سبب رحمتی که از خدا بر قلب تو فرود آمده است برا ی آنان مهربان شدی و اگر درشت خوی و دل سخت میبودی بیگمان از دور و برت پراکنده میگشتند ، پس ببخشای بر آنها و از خدا برایشان طلب آمرزش کن وبا آنان در کارهای مهم مشاوره بنما و بآنها شخصیت و وقار بیشتری بده تا احساس حقارت نکند۰ ) « آل عمران : ۱۵۹ »

۱۶) اسلام ضمن اینکه در برابر بدیها معامله به مثل را روا میدارد صاحب حق را به عفو و اصلاح تشویق مینماید زیرا عفو بعد ا ز قدرت بزرگواری صاحب حق را تثبیت و متجاوز را تأدیب می نماید :

(( وَجَزَآءُ سَیئَةٍ سَیئَةٌ مثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی ٱللَّهِ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ ٱلظَّالِمِینَ )) :

( و مکافات هر بدی به مثل آن است نه بیشتر و اگر کسی ببخشاید و اصلاح گرداند در اینصورت پاداش او بر خدایتعالی است همانا ا و دوست ندارد ستمکاران را۰ ) « شوری : ۴۰ »

۱۷) اسلام همیشه متمایل به عفو و صلح و گذشت بوده وبا وجود تجویز قصاص یا

استیفای عوض مسلمانان را به عفو اصلاح رهنمون گشته است نمونه بارز این سیاست بزرگ ، بخشودن پیغمبر ا کرم صلی الله علیه و سلم بر ا هل مکّه است ۰

(( وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ للصَّابِرینَ ))

و اگر مجازات گردید متجاوزان را بمثل آنچه اذیّت شده اید مجازات کنید ، و بطور یقین اگر از مجازات صرفنظر نمائید و صبر کنید بیگمان این روش بهتر است برای صبرکنندگان۰ ) « نحل : ۱۲۶ »

بطوریکه معلوم است ، دستور مجازات با احتیاط و بدون تا کید و لکن دستور صبر و چشم پوشی از عقوبت با دو تا کید و تصریح به بهتر بودن آن ، صادر شده ا ست ، آیات دلا لت کننده بر عفو و اغماض و اصلاح و احسان در قرآن کریم بسپارند و بیان آنها احتیاج به کتاب خاصّی دارد بنابراین برای حسن ختام این آیه شریفه را ختم کلام مبحث ایمان و اسلام قرا ر میدهیم که جامع مکارم اخلاق و حسن ارفاق است :

(( خُذِ ٱلْعَفْوَ وَأْمُرْ بِٱلْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ ٱلْجَاهِلِینَ )) :

(روش عفو در پیشگیر و به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی بگردان و به تبلیغ فرمان الهی به آنان کفایت نما ) ۰ « اعراف : ۱۹۹ »

برای تربیت اسلامی این آیه کافیست و فرزندان اسلام باید ادب و اخلاق خود را با این برنامه خداپسندانه تطبیق نمایند ۰ پیغمبر ا کرم صلی الله علیه و سلم میفرماید : پروردگار من مرا نیکو تربیت کرده و اساس تربیت مرا این آیه شریفه قرار داده است۰

((خُذِ ٱلْعَفْوَ وَأْمُرْ بِٱلْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ ٱلْجَاهِلِینَ ))

۱۸) پس از آمدن اسلام خدایتعالی هیچ دینی را بغیر ا ز آن از هیچکس نمیپذیرد زیرا اسلام خلاصه و عصاره تمام دستورات الهی ا ست بعلاوه برنامه های خاص خود و نقش اصلاح اساسی ادیان گذشته ، شامل تورات و انجیل و زبور و صحف و کتب پیغمبران دیگر نیز هست ، کسی که آنرا قبول نداشته باشد تمام رسالات الهی را نفی و تمام پیغمبران را تکذیب کرده است العیاذ بالله تعالی :

(( وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ ٱلإِسْلاَمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی ٱلآخِرَةِ مِنَ ٱلْخَاسِرِینَ )) :

( و هر که غیر از اسلام دینی دیگر را بر گزیند هرگز از او پذیرفته نخواهد شد و ا و در آخرت ا ز ریاکاران است )۰ « آل عمران : ۸۵ »

۱۹) احسان پرستش خدایتعالی است در نهایت یقین (( الاحسان ان تعبدالله کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یرا ک )) : ( نیکوکاری تمام آنست که آنچنان خدایتعالی را بپرستی که او را می بینی پس اگر تو او را نمی بینی بیگمان خدا ترا می بیند )۰ « حدیث شریف »

۲۰) عدل :هر چیزی را در جای خویش قرار دادن ، پس باید نیکوکاران را تشویق کرد و بدکاران را شایان کیفر دانست و هر کسی را در جای خویش نشاند۰

(( یَا أَیُّهَآ ٱلَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ للَّهِ شُهَدَآءَ بِٱلْقِسْطِ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَیۤ أَلاَّ تَعْدِلُواْ ٱعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَیٰ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ إِنَّ ٱللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ )) :

(ای کسانیکه ایمان آورده اید برای رضای خدا قیام کنید و ایستادگی نمائید و احکام خدا را نگهدارید وگواه راستی و درستی باشید و هرگز عداوت گروهی و قومی شما را بر گناه واندارد که از عدالت بیرون روید ، عدالت را داشته باشید که عدالت نزدیکتر است از هر عملی دیگر به پرهیزکاری و تقوی همانا خداوند آگاه است به آنچه انجام میدهید ) « مائده : ۸ »

اسلام يك نظريه نيست بلكه يك شيوه و اسلوب است ؛ شيوه‌اي كامل كه برقراري جامعه‌اي « خدايي» در زمين را هدف خود مي‌داند به همين سبب اسلام به وضع تعاليم جامعي در سياست، اقتصاد، ‌اجتماع و تعليم و تربيت پرداخته و همة آنها را در قالب و اصولي كلي ريخته است و به اين ترتيب اين تعاليم توانسته است ويژگي خلود و بقا، تكامل، شمول و هماهنگي را براي خود فراهم كند.
اهتمام اسلام آن است كه شيوة حيات و نظام جامعه باشد و به همين سبب است كه به امور زير توجه دارد؛
اوّل : آزادسازي انديشه از بت‌پرستي و ماديگري؛

« إنَّ وَعْدَاٌاللهِ حَقُ فَلاتُغَرَّنَّكُمُ اٌلْحيوةُ اٌلدُّنيا وَلايُغَمَّرنَّكُمْ بِاُللهِ اُلفُرور[1]»
مادر بت‌ها بت نفس شماست
« مولوي »
دوّم : آزادسازي انسان از عبوديت و بردگي؛

«وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِي اٌبْتَر وَ اٌلْبَحْرِ وَرَزقْناهُمْ مِنَ اٌلطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كَثيرٍ
مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً [2]»
سوم : آ‎زاد سازي بشر از بند نژادپرستي ، ماديگري و بي‌بند وباري ؛

« يا ايُّهاَ اٌلنّاسُ اِنّا خَلَقْناكُمْ مِن ذَكَرٍ وَاٌنْثي وَجَعَلْناكُمْ شُعوباً وَ قَبائِلَ يَتعارَفوا اِنَّ اٌكْرَمَكُمْ عِنْدَاٌللهِ أََتْقيكُمْ إنَّ اٌللهَ عَليمٌ خَبيرٌ .[3]»
« وَاٌلَّذينَ يَكْنزِونَ اٌلذَّهَبَ وَ اٌلْفِضَّهَ وَلا يُنْفِقونَها في سَبيلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أليمٍ[4]»
« وَمآأُبَّرِيُ نَفْسي إنَّ اٌلنَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِااٌلسّوءِ إلاّمارَحِمَ رَبّيِ اِنَّ رَبّي غَفورٌ رَحيم[5]»
ارزشهاي اساسي اسلام داراي افق بسياري وسيعي است و از ابعاد انعطاف پذيري برخوردار است و هر گونه تجديد طلبي را در راه ترقي و پيشرفت و سازندگي مي‌پذيرد.
به علاوة آنكه به هيچ وجه نمي‌توان جمود و تعصب را از نمودها و علايم آن به شمار آورد.
اسلام نظامي است كه نفس بشري را سيراب مي‌كند و نيازهاي روحي و مادي او را برآورده مي‌سازد.
در اسلام، جهان غيب و شهود باهم در مي‌آميزند.

اسلام يك نظرية فلسفي يا مذهب صوفي گرانه نيست، بلكه شيوة زندگي است كه با قوانين طبيعت و اصول فطري كه خداوند خلق را بر طبق آن آفريده آميخته است. چنانچه وجدان و عقل و دانش نيز از ديگر آميزه‌هاي اسلام است. آنجا كه خداوند عقل و احساس و وجدان را در اين آيه با همديگر مي‌آميزد و با تعبير بسيار زيبا، رسا و موجزي مي‌فرمايد:
« قُلوبٌ يَعْقِلونَ بِها[6]» ، « قلبهايي كه متفكرند» ،‌پس دين اسلام نه فقط مانند فلاسفه، عقل را به تفكر در آفرينش مي‌خواند و نه فقط مانند عرفا و صوفيه
معتقد به اشراق و به تعبيري دريافت عاشقانه است، بلكه آميزه‌اي از هر دوست كه هر دو موهبتي الهي است.
در جاي ديگر مي‌فرمايد: « لَهُمْ قُلوبٌ لايَفْقَهونَ بِها[7]» تا جايي كه « اوليكَ كاٌلْاَنعامَ بَلْ هُمْ اَضَلَّ،‌ اولئكَ هُمْ اٌلْغافِلون » مخاطب خود را قلبهايي كه نمي‌فهمند قرارداده، آنها كساني هستند كه نمي‌انديشند و در جرگة غافلين قرار دارند، مقام انسان طوري است كه از مرتبة خليفه اللهي كه تاج « وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَم[8]» را بر سردارد مي‌تواند از اوج عزّت به حضيض ذلّت يعني پست‌تر از چهارپايان سقوط كند و اين است معناي هبوط !
تــن آدمي شـريف است به جان آدميت***نــه همين لباس زيبـاست نشان آدميت
رسد آدمي به جايي كه به جز خدا نبيند ***بنگــر كه تــا چـه حدست مقام آدميت
اسلام عقيده‌اي مادي نيست كه با معيارهاي مادي همخواني داشته باشد . چنانچه تنها عقيده‌اي روحاني نيز به شمار نمي‌آيد كه با رؤيا، معجزه و امور خارق العاده هماهنگي داشته باشد و چنين هم نيست كه با ماده و حيات مادي ارتباط نداشته باشد.
اين آية شريفه مؤيد همين مطلب است كه مي‌فرمايد:
« فَإذا قُضِيَتِ اٌلصَّلوةُ فَاٌنْشِروا فِي اٌلاَرْضِ وَاٌتبَعوا مِن فَضْلِ اللهِ وَ اُذْكٌرٌ اللهَ كَثيراً لَعَلَّكُمْ تُفلِحون[9]»
بلكه اسلام عقيده‌اي است كه معنويت و ماديت،‌هر دو را در بر مي‌گيرد.
رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) مي‌فرمايند: « كادَ اٌلْفَقراَنْ يَكونَ كُفراً ». (نزديك است كه فقر به كفر منجر شود.) و فقر كه با كفر رابطة نزديكي دارد حاصل نمي‌شود مگر با احساس مسئوليت نكردن و جهاد نكردن در راه كسب معاش و نهايتاَ انسان مسلمان ناچار است كه با اجتماع بياميزد و در عين حال ايمان قلبي داشته باشد و در برابر گناه نلغزد.
پژوهشگران بر اين نكته تأكيد دارند كه اسلام هرگز در برابر يورش تبليغاتي غرب به سقوط كشانده نخواهد شد، زيرا يك مسلمان اصولاً نمي‌تواند مسيحي يا يهودي باشد، چرا كه اسلام خود كاملتر از مسيحيت است. زيرا اگر مسيحيت تنها يك دين است، اسلام هم دين است و هم قانون و اگر مسيحيت كار قيصر را به قيصر وا مي‌گذارد، اسلام هم همة امور را تحت اختيار خدا مي‌داند. اسلام براي دريافت رهاوردهاي عصر جديد، قدرت جذب و انعطاف پذيري بسياري دارد و هيچ مانعي را در مسير آزادي انديشه قرار نمي‌دهد.
حديث « اٌطْلِبواٌلعِلْمَ وَلوبِآلصّين فاَنَّ طَلَبَ اٌلعِبمِ فَريضَةٌ علي كلِّ مُسلم[10]»
چنانچه صلاحيت اين دين از آغاز پيدايش آن بر تمامي ملتها و نژادها به اثبات رسيده است . اسلام ديني است كه براي سطوح مختلف انديشه و تفكر و درجات گونگان اجتماعي شايستگي لازم را دارد .
اسلام ديني فطري است « فَأَقِمْ وَجْهِكَ لِلديّنِ حَنيفاً فِطْرَتَ اٌللهِ اٌلَّتي فَطَرَ اٌلنّاسْ عَلَيْها لاتَبديلَ لِخَلْقِ اٌلله ذلِكَ اٌلديّنٌ اٌلقَيِّمْ و لكِن أكثَرَ اٌ لنّاسِ لايَعْلَمون[11]»
كه نتوانسته است به طرفداران خود چنان نيرويي ببخشد كه تماي قواي ديگر را در هم بكوبد، قوايي كه پيوسته مي‌كوشيدند تا اسلام را متلاشي سازند ولي اين دين توانست آنها را در يك بوته ذوب كند يا همه را از ميان ببرد.
اسلام توانسته است دو مشكل بزرگ يعني اخوت اسلامي و عدل اجتماعي را كه پيوسته انديشة غرب را به خود مشغول داشته حل كند. وجود قرآن كريم كه خود مصون از هر گونه خطري بوده و صحيح و سالم باقي‌مانده، اسلام را از سقوط و فروپاشي حفظ كرده است .
« إنّا نحنُ نَزَّلْنَا اٌلذِّ وَ إنّا لَهُ لَحافِظون[12]» .
« إنَّ اٌلمُؤمِنونَ اِخْوَةُ فَاٌصْلِحٌوا بَيْنَ أخَوَيْكٌمْ وَ اٌتَّقُواٌلله لَعَلَّكٌمْ تُرْحَمون[13]».
«يا اَيُّها اٌلَّذينَ امَنوا كونوا قَوامينَ يللّهِ شُهَدآءَ بِاٌلْقِسْطِ وَلايَجْرِ مَنَّكُمْ شَنَآنُ قَومٍ عَلي اَن لاتَعْدِلوا، إعْدِلوا هُوَأقْربُ لِلتَّقْوي[14]»
اسلام از شخص مسلمان وجودي ساخته كه كرامت و عزت خود را داراست و هر جرياني نمي‌تواند او را به جلو براند و به همراهي با قافله وادارد. بلكه اسلام افرادي را ساخته است كه در پرتو وحي الهي و داشتن هدف انساني از ديگران متمايزند.
سادگي و وضوح از ويژگيهاي اسلام است .

اسلام توانسته است براي تمامي مشكلات انسان و جامعه راه‌حل‌هايي را ارائه كند كه داراي جوهره‌اي ثابت مي‌باشد و هدفي را عرضه مي‌كند كه داراي وسايل و اشكال مختلفي است .
اسلام اين راه‌حل‌ها و قوانين را از پيش تحميل نمي‌كندو با اجبار به پياده كردن آن نمي‌پردازد.
اسلام در رويارويي با استعمار جنبشي آزادبخش و در برابر فئوداليسم نهضتي عدالت جو[15] و اجتماعي و در برابر استبداد حركتي شورايي و در برابر تفرقه‌هاي نژادپرستانه، نهضت برادري بوده و هست .
« وَأمْرُهُمْ شوري بَيْنَهُمْ[16] »
اسلام اركان خود را متناسب با دگرگونيهاي عصر و با در نظر داشتن شرايط و ويژگيهاي در حال تغيير توده‌ها وضع كرده آن هم بدون آنكه از بنيادها‌ي ثابت خود خارج شود و مي‌توان ريشة اين مسأله را در وسعت چهارچوب و انعطاف پذيري ابعاد و قدرت جذب آن دانست.
اسلام شناخت و عقيده و علم و فلسفه را از يكديگر جدا كرده و عقل و احساس و دين و علم را باهم درآميخته است .
به نظر اسلام شناخت آدمي، عام و عقايد او جنبة خصوصي دارد و هر امتي عقيدة خاص خود را داراست .
« لاإكْراهَ فِي اٌلدّين قَدْتَبَيَّنَ اٌلرُّشْدُ مِنَ اٌلْغَيّ[17]»
اسلام علم سودمند را از علم بي‌فايده جدا كرده است و اعتقاد اسلامي كه بر توحيد تكيه دارد از تقسيم‌بندي علوم اسلامي به علوم ديني و عقلي پرهيز دارد.
« لاتَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِه عِلْم[18]»
يكي ديگر از اصول تربيتي، زيبا و سازندة اسلام كه در قرآن با بهترين وجه نيكو به آن پرداخته شده، امر به معروف و نهي از منكر است . دليل اهميت اين فرضية الهي زماني بيشتر آشكار مي‌گردد كه به اين سخن حضرت علي (عليه السلام ) توجه گردد .
ايشان مي‌فرمايند: « فَإنَّ اللهَ سُبحانَه لَمْ يَلْمَنِ اٌلْقَرْنَ اٌلْماضيَ بَيْنَ أيديكُمْ إلاّ لِتَرْكِهِمُ اٌلْاَمْرَ بِاٌلْمَروفِ وَاٌلنَّهْيَ عَنِ المٌنْكَرْ[19]» .
امر به معروف و نهي از منكر يكي از اركان داشتن يك جامعة صالح و متعادل است ك در آن همة انسانها در كمال آزادي و دينداري، برادرانه و برابرانه در كنار يكديگر زندگي مي‌كنند. ليكن انجام اين اصل مهم مستلزم رعايت اصول و نكاتي است .
اگر توجه شود در جامعة امروز ما يا به اين اصل آنطور كه بايد پرداخته نمي‌شود و مهجور مانده و يا اينكه روش، صحيح نيست و نتيجه‌اي معكوس دربر دارد.
براي اينكه حرف يك ناهي از منكر،‌تأثير ببخشد، در جامعة جواني كه اغلب جوانان به قدرت درك و تجزيه و تحليل مسايل رسيده‌اند و حرف اگر متين باشد مي‌پذيرند بايستي به خود قرآن رجوع شود و اين اصول از لابه‌لاي آيات قرآن كريم استنتاج شود. خداوند مي‌فرمايد:
« اُدْعٌ إلي سَبيلِ رَبِّكَ بِاٌلْحِكْمَهِ وَ اٌلْحَسَنَهِ وَجادِلْهُمْ بِاٌلَّتي هِيَ أحْسَن[20]»
پس اين كار بايستي از روي خلوص نيت و نه سركوب كردن فردي انجام شود به بهترين وجه ممكن .
در ثاني امر به معروف و نهي از منكر مراتبي دارد و بايد اين تغيير به صورت تدريجي و با «موعظه حسنه »انجام گيرد.
به عنوان مثال در مسألة تحريم شراب مي‌بينيم كه خداوند چقدر زيبا و اصولي و در عين حال با روش و اسلوبي صحيح اين حكم را صادر مي‌كند كه در واقع اگر تأمّل بيشتري شود در مي‌يابيم كه خداوند اگر مي‌خواست مي‌توانست در اوايل بعثت پيغمبر كه مسلمانان شيفته‌وار درخواست اصول عملي را از پيامبر داشتند اين حكم را خداوند صادر نكرد، چرا كه به زعم نگارنده اگر مي‌گوئيم قرآن و اسلام ديني پرتحرك است كه براي همة زمانها و مكانها مصداق دارد در اينجا محقق مي‌شود كه خداوند در واقع خواسته به مسلماناني كه در سده‌ها و هزاره‌هاي بعد مي‌آيند بياموزد كه در هر زمينه‌اي به قرآن رجوع شود و روش و اسلوب انجام كار از متن قرآن كريم گرفته شود.
در مرحلة اوّل مي‌فرمايد: « لاتَقْرِبو اٌلصَّلوة وَانْتُم شكاري[21]» با حالت مستي به نماز نزديك مشويد، در مدينه نازل شد،‌و تنها از ميگساري در بهترين
حالات انسان و در بهترين اماكن يعني نماز در مسجد نهي كرده است .
اعتبار عقلي خود ما و نيز سياق آية شريفه نمي‌پذيرد كه اين آيه بعد از آية بقره و دو آية مائده كه به طور مطلق از ميگساري نهي مي‌كنند نازل شده باشد و معنا ندارد كه بعد از نهي از مطلق ميگساري ، دوباره نسبت به بعضي از موارد آن نهي كنند، علاوه بر اينكه اين كار به تدريجي كه مطرح شد از اين آيات استفاده مي‌شود منافات دارد، چون تدريج عبارت از اين است كه اول تكليف آسان را بيان كنند، بعداً به سخت‌تر و سخت‌تر آن بپردازند نه اينكه اوّل تكليف دشوار را بيان كنند، بعداً آسانتر آن را بگويند.
و سپس آية بقره نازل شد و فرمود: « … فيهما إهمٌ كبيرٌ و مَنافعُ لِلنّاس و إثْمُهما أكبَرٌمِن نَفْعِهِما[22]»
و اين آيه بعد از آية سورة نساء نازل شد به بياني كه گذشت و دلالت بر تحريم هم دارد . براي اينكه در اينجا تصريح مي‌كند بر اينكه شرب خمر اثم است و در سورة اعراف به طور صريح بيان مي‌كند كه هر چه مصداق اثم باشد خداوند از آن نهي كرده است.
« قل انَّما حَرَّم رَبّي اٌلَفَواحش ماظَهرَ مِنها وَ مابَطَن وَ اٌلاِثم و اٌلْبَغيَ بغَيرِاٌلْحَق[23]»
آنگاه اين آيه در سورة مائده نازل شد و فرمود: « يا اٌيُّهاالّذين آمَفوا إنَّماالخَمر و الميسَر و اٌلاَنصاب وَ اٌلْازَم رِجسٌ مِن عَملِ الشَّيطان فَاَجْتَنِبوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحون[24]»
و سپس « اِنَّما يُريد الشَّيطان اَن يوقِع بينكم اٌلْعَداوَةَ وَ اٌلْقبغْضاءَ فيِ اٌاْخَمْرِ و اٌلْمَسيرِ و يَصّدَّكُم عَنِ اٌلصَّلوة فَهَلْ أنتُم مَنْتَهون[25].»
« اي اهل ايمان ! شراب و قمار و بت‌‌پرستي و تيرهاي گروبندي همة اينها پليد و از عمل شيطان است از آن البته دوري كنيد، زنهاركه از آن اجتناب كنيد،‌شايد رستگار گرديد. »
« تنها هدف شيطان اين است كه با شراب و قمار ميانة شما دشمني و كينه بيندازد و شما را ازراه خدا و از نماز جلوگيري كند، آيا دست از آنها بر مي‌داريد؟ .»
مي‌بينيم كه با چه روش علمي و صحيحي خداوند جلّ و علا به تحريم شراب و قمار دست مي‌زند و يك مرتبه آن را نهي نمي كند.
لذا اگر ما هم در هر زمينه‌اي از اسلوبهاي قرآني پيروي كنيم محققاً به هدف دست خواهيم‌يافت .
اسلام عقيده‌اي مترقي است و مترقي بودن آن نه بدان سبب است كه آراء و ايدئولوژيهاي ديگر را تأييد مي‌كند بلكه ز آن جهت است كه اسلام نخستين عاملي به شمار مي‌آيد كه انسان را به جلو رانده و او رااز بندگي، بردگي، ‌بت‌پرستي، ماديت و شرك به خدا رها ساخته است.
« اٌلْيَومُ أكْمَلْتُ لَكُمْ و اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ رَضيتُ لَكُمُ اٌلاِسلامَ ديناً[26].»
( امروز دين شما را به حد كمال رسانيدم و بر شما نعمت را تمام كردم و بهترين آئين را كه اسلام است برايتان برگزيدم.)
كتابنامه :

1) قرآن كريم ،‌ترجمة مهدي الهي قمشه‌اي ، چاپ دوم ،‌1375 ،‌تهران
2) قرآن كتاب هدايت در ديدگاه امام خميني، چاپ دوم،‌تابستان 1377، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني
3) المنهج القويم للتعلم اللغة القرآن الكريم، عيس متقي‌زاده ، حميد رضا ميرحاجي، ابراهيم رفاعه، چاپ دوازدهم، 1377، انتشارات سمت
4) معجزات و عجايب من القرآن الكريم، محمد عبدالرحيم،‌1995، لبنان ، بيروت، طباعه و النشر ، دارالفكر
5) اسلام و جهان معاصر،‌انور جندي،‌ترجمة حميد رضا آژير، چاپ اول، 1371 ، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي
6) ترجمة تفسير الميزان، تأليف علامه طباطبايي، جلد 3 ،‌مؤسسه انتشارات دارالعلم، قم
7) نگاهي به اركان اسلام در نهج‌البلاغه، تأليف بنياد نهج‌البلاغه، مؤسسه فرهنگي هنري انتشاراتي ضريح آفتاب، 1377.چ
پی نوشت ها:
[1] لقمان /33 « البته وعدة‌خدا حق رحمتي است، پس زنهار شما را زندگاني دنيا فريب ندهد و از عتاب خدا شيطان به عفو و كرنش سخت مغرورتان نگرداند. »
[2] اسراء /72 « و محققاً ما فرزندان آدم را بسيار گرامي داشتيم و آنها را بر مركب بر و بحر سوار كرديم و از هر غذاي لذيذ و پاكيزه آنها را روزي داديم و بر بسياري از مخلوقات خود برتري و فضيلت بزرگ بخشيدم
[3] حجرات /13 « اي مردم ! ما همة شما را ( نخست ) از مرد و زني آفريديم و آنگاه شعبه‌هاي بسيار و فرق مختلف گردانيديم تا يكديگر را بشناسيد. بزرگوار ( و با افتخار) ترين شما نزد خدا با تقواترين مردمند و خدا از حال شما كاملاً آگاه است. »
[4] توبه /34 « و كساني كه طلا و نقره را گنجينه و ذخيره مي‌كند و در راه خدا انفاق نمي‌كنند آنها را به عذاب دردناك بشارت ده. »
[5] يوسف / 53 « و من خودستايي نكرده و نفس خويش را از عيب و تقصير مبرا نمي‌دانم زيرا نفس اماره انسان را به كارهاي زشت و ناروا سخت وار مي‌دارد جز آنكه خدا به لطف خاص خود آدمي را نگه دارد كه خداي من بسيار آمرزنده و مهربان است . »
[6] حج /46
[7] اعراف /179
[8] اسراء /72
[9] جمعه / 10 « پس آنگاه كه نماز پايان يافت باز در پي كسب و كار خود روي زمين منتشر شويد از فضل و كرم خدا روزي طلب كنيد و ياد خدا بسيار كنيد تا مگر رستگار و سعادتمند گرديد. »
[10] جامع الصغير، ح 1/44
[11] روم / 30 « پس راست گردان رويت را به جانب آئين پاك اسلام و از دين خدا كه فطرت خلق را بر آن آفريده است پيروي كن، هيچ تغييري در خلقت خداوند نيست، اين است آئين استوار حق و ليكن اكثر مردم از حقيقت آن آگاه نيستند. »
[12] حجر /9 . « البته ما قرآن را بر تو نازل كرديم و ما هم او را محققاً محفوظ خواهيم داشت. »
[13] حجرات / 10 . « به حقيقت مؤمنان همه برادر يكديگرند،‌پس هميشه بين برادران خود صلح دهيد و پرهيزكار باشيد، باشد كه مورد رحمت الهي قرار گيرند.»
[14] مائده /8 . « اي اهل ايمان! در راه خدا پايدار و استوار بوده و ( بر ساير ملل عالم ) شما گواه عدالت و راستي و درستي باشيد و البته شما را نبايد عداوت گروهي بر آن بدارد كه از طريق عدل بيرون رويد ، عدالت كنيد كه عدل به تقوا نزديك تر از هر عمل است . »
[15] مائده/8 . قبلاً ذكر شده است
[16] شوري / 38 . « و كارشان را به مشورت يكديگر انجام دهند.»
[17] بقره /256 . « كار دين به اجبار نيست، راه هدايت و ضلالت بر همه كس روشن گرديد. »
[18] اسراء 36. « هرگز بر آنچه كه بدان علم و اطمينان نداري پيروي مكن. »
[19] نهج البلاغه ،‌خطبة 234/فيض الاسلام . « خداوند سبحان نسل گذشته را مورد لعن و نفرين و عذاب خويش قرار نداد مگر به سبب اينكه آنان امر به معروف و نهي از منكر را ترك كردند. »
[20] نحل /125 . « خلق را به حكمت و برهان و موعظة نيكو به راه خدا دعوت كن و با بهترين طريق مناظره كن. »
[21] نساء /42
[22] بقره /217 . « در آن دو گناه بزرگي است و سودهاي براي مردم دارد ولي زيان گناه آن بيش از منفعت آن است. »
[23] اعراف/ 32. « بگو پروردگار من تنها فواحش چه ظاهري و چه باطني آن (8) و نيز اثم و ستم بودن حق را تحريم كرده است . »
[24] مائده /90
[25] مائده /91
[26] مائده /3

منبع : http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,5211

مفهوم اسلام سیاسی؟