درس چهاردهم
اختيار و امر بين الامرين
شيعه به پيروي از معصومين عليهم السلام عقيده دارد که با وجود مشيت الهي، انسان در کارها و افعالش داراي اختيار است قبلا اشاره کرديم که گروهي از اهل تسنن به خاطر انگيزه هاي سياسي و غير معتقد به جبر شدند اينها با اين اعتقاد بر سر دوراهي قرار گرفتند زيرا طبق آيات صريح قرآ« و ضرورت دين اسلام هداوند نيکوکاران را به بهشت و کفار و بدکاران را به دوزخ مي برد.
اينجا در برابر اين سوال قرار گرفتند که اگر انسان در کارهاي خود مجبور است ثواب و عقاب (بهشت و دوزخ) در برابر اعمال غير اختياري چه معنايي دارد و چگونه با عدالت خداوند سازگار است؟
لذا معتقدين به جبر ناچار شدند ه يا جبر را بپذيرند و عدالت را انکار کنند و يا عدل را پذيرا شده و جبر را رد کنند و همانگونه که در بحثهاي قبل گفتيم اينها عدالت را رها کردند و معتقد به جبر شدند. وجود اختيار و قدرت انتخاب و تصميم گيري، يک امر بديهي و غير قابل انکار است در عين حال گروهي با فرت و وجدان خويش هم مخالفت کرده و نپذيرفتند و گروه ديگري در مقابل تفويضي شدند در نتيجه در اين بحث سه نظريه وجود دارد:
1 ـ جبر و بي ارادگي: پيروان اين نظريه مي گويند انسانها در اعمال و رفتار خود کوچکترين اراده اي ندارند و بشر مانند ابزاري بي شعور در دست استاد است و آنچه واقع مي شود همان مشيت خداوند است.
2 ـ تفويض يا واگذاري: پيروان اين نظريه مي گويند خداوند انسان را آفريد و او را با دستگاه مغز و اعصاب مجهز کرده و کارهايش را به خودش واگذار نمود بنابر اين خداوند هيچ تاثيري در افعال و رفتار انسان ندارد و فضا و قدر هم اثري ندارند.

مذهب اختيار
اين عقيده را شيعه به پيروي از بيانات امامان معصومش اختيار کرده است يعني: سرنوشت انسان به دست خود اوست و در اعمال و رفتارش صاحب اختيار مي باشد اما با خواست خداوند و با اثري که براي قضا و قدر الهي هست، يعني در يک پديده و يک عمل انساني دو اراده تاثير مي کند (اراده خداوند و اراده انسان) و تا اين دو اراده نباشد عملي واقع نخواهد شد، البته اين دو اراده در عرض يکديگر نيست (يعني از باب تاثير دو علت در معلول واحد نيست) بلکه در طول يکديگر است يعني همانگونه که وجود هر موجودي در سايه وجود الهي و قدرت هر قادري بسته به قدرت خداوند است و علم هر عالمي در پرتو علم اوست همين طور اراده و اختيار هر مختاري در پرتو اراده و اختيار خداوند متعال است.
بنابراين انسان براي انجام اعمال و رفتار خودش اراده و اختيار مي کند اما اين اختيار و قدرت ار از خداوند متعال دارد يعني در سايه قدرت و اراده خداوندي مي تواند اراده کرده و کاري را انجام دهد اين است معناي: و ما تشاوون الا ان يشاء الله رب العالمين شما نمي خواهيد و اراده نمي کنيد جز آنکه خدا بخواهد 1 يعني اراده شما خواست خداوند است نه اينکه عمل شما خواست و اراده خداوند باشد. 2
اشاعره با تکيه نادرست بر توحيد افعالي قائل به جبر شده و عدل خداوند را زير سوال بردند و معتزله قائل به استقلال مطلق انسان شدند (تفويض) و عملا توحيد افعالي را مورد انکار قرار داده و دچار شرک افعالي شدند ولي شيعه به پيروي از امامان معصومش راهي را در پيش گرفت که از افراط و تفريط دور است اين راه همانست که در روايات و احاديث اهل بيت عليهم السلام به امر بين الامرين تعبير شده است.

احاديث معصومين در مذهب اختيار
احمد بن محمد مي گويد به امام رضا عليه السلام عرض کردم: بعضي اصحاب ما قائل به جبر و بعضي قائل به استطاعت (تفويض) هستند حضرت فرمود: بنويس قال علي بن الحسين عليه السلام قال الله عزوجل: يا بن آدم بمشيتي کنت انت الذي تشاء و بقوتي اديت الي فرايضي و بنعمتي قويت علي معصيتي جعلتک سميعا بصيرا ما اصابک من حسنه فمن الله و ما اصابک من سيئه فمن نفسک و ذلک اني اولي بحسناتک منک و انت اولي بسيئاتک مني و ذلک اني لا اسئل عما افعل و هم يسئلون قد نظمت لک کل شيي تريد علي بن الحسين عليه السلام فرمود خداي عزوجل فرمود: اي فرزند آدم به خواست من، تو اراده مي کني و به قوه و قدرت من واجبات مرا انجام مي دهي و يا نعمت من بر معصيت من قوت و قدرت پيدا کردي، تو را شنواي بينا قرار دادم، هر خوبي که به تو مي رسد از خداوند است و هو بدي که به تو مي رسد از خود توست زيرا من به خوبيهاي تو از تو سزاوارترم و تو به بديهايت از من سزاوارتري زيرا من از آنچه انجام مي دهم سوال و بازخواست نمي شوم و آنها سوال و بازخواست مي شوند، آنچه اراده داشتي برايت منظم کردم.3
يکي از اصحاب از امام صادق عليه السلام پرسيد؟ آيا خداوند بندگانش را بر اعمالشان مجبور ساخته است؟ حضرت در پاسخ فرمود: الله اعدل من ان يجبر عبدا علي فعل ثم يعذبه عليه خداوند عادلتر از آن است که بنده اي را مجبور به کاري کند سپس او را بر انجام آن مجازات نمايد. 4
در حديث ديگري امام رضا عليه السلام جبر و تفويض را رد کرده و در جواب يکي از اصحاب که پرسيد آيا خداوند کارها را به بندگان واگذار و تفويض نمود؟ فرمود: الله اعز من ذلک خداوند تواناتر از آن است که چنين کند پرسيد آيا آنها را مجبور بر گناهان کرده؟ فرمود: الله اعدل و احکم من ذلک خداوند عادلتر و حکيمتر از آن است که چنين کند.5

را حل روشن براي مساله جبر و ختيار
وجدان عمومي و فطرت همگاني يکي از روشنترين دلائل اختيار است و طرفداران اختيار و حتي جبريون عملا اصل اختيار و آزادي را پذيرفته اند لذا مي بينيم:
1 ـ همه نيکوکاران را مدح و تمجيد مي کنند و بدکاران را ملامت و سرزنش مي کند، اگر جبر بود و انسانها در رفتارشان بي اختيار بودند، تمجيد و تعريف نيکوکاران يا سرزنش بدکاران معنايي نداشت.
2 ـ همه در تعليم و تربيت فرزندان خود کوشش مي کنند اگر انسانها مجبور بودند تعليم و تربيت مفهومي نداشت. 3 ـ انسان گاهي از اعمال گذشته خويش پشيمان مي شود و تصميم مي گيرد در آينده از تجربه گذشته استفاده کند اگر در کارهايش مجبور بود پشيماني نداشت و تصميم براي آينده معنايي نداشت. 4 ـ در تمام دنيا مجرمان و بدکاران را محاکمه و مجازات مي کنند و اگر آنها در رفتارشان مجبور بوده اند، محاکمه و مجازات آنها صحيح نيست.
5 ـ انسان در خيلي از کارها فکر مي کند و اگر فکرش به جايي نرسد با ديگران مشورت ميکند، اگر انسان مجبور بود فکر و مشورت چه تاثيري داشت.6

تمرين:
1 ـ نظريه هاي جبر، تفويض و اختيار را معني کنيد.
2 ـ نظر شيعه درباره اختيار انسان چيست؟
3 ـ حديث حضرت علي بن الحسين عليه السلام در مذهب اختيار چيست؟
4 ـ راه حل روشن مساله جبر و اختيار را بيان کنيد.
در بحث عدل از اين کتابها استفاده و اقتباس شده است: اصول کافي ـ نهج البلاغه ـ پيام قرآن ـ تفسير نمونه ـ اصول عقايد آقايان: محمدي ري شهري، يزدي، قرائتي، سبحاني.
1 ـ سوره تکوير، آيه آخر.
2 ـ گمشده شما، محمد يزدي.
3 ـ اصول کافي، باب امربين الامرين، حديث 12.
4 ـ بحار الانوار، جلد 5، صفحه 51.
5 ـ اصول کافي، باب امربين الامرين، حديث 3.
6 ـ تفسير نمونه، جلد 26، صفحه 64 (با تلخيص).