درس يازدهم
عدل الهي
اصل دوم از اصول اعتقادي اسلام عدل خداوند متعال است، عدل يکي از صفات جماليه خداوند متعال است مساله عدل الهي از يک سو با اصل ايمان به خدا ارتباط دارد و از سوي ديگر با مساله معاد، و از سويي با مساله نبوت و امامت و از طرفي با مساله فلسفه احکام، پاداش و جزا، جبر و تفويض مربوط مي شود از اين جهت اعتقاد به اصل عدالت يا نفي آ« مي تواند چهره تمام معارف و اعتقادات ديني را دگرگون سازد، اضافه بر اين بازتاب عدل الهي در مساله عدالت اجتماعي و عدالت اخلاقي و مسائل تربيتي نيز قابل انکار نيست به خاطر اين ويژگيهاست که در بين صفات خداوند عدل از اصول اعتقادي شمرده شده است.
تاريخچه مساله عدل
طايفه اي از اهل سنت که اشعري ناميده مي شوند به اين اصل معتقد نيستند اينها منکر عدالت خداوند نيستند ولي مي گويند از اين نظر که خداوند مالک جهان هستي است هر کاري بکند (حتي از نيکوکاران را مجازت کرده و بدکاران را پاداش دهد) عين عدالت است اعتقاد اين گروه اين است ه حسن و قبح در رابطه با افعال خداوند راه ندارد و هر چه انجام دهد حسن و نيکو است رئيس اين طايقه ابوالحسن اشعري از نوادگان ابوموسي اشعري است. انگيزه اصلي پيدايش اين عقيده از يک سو گرفتاري آنها درچنگال مساله جبر بود زيرا اشاعره از طرفداران سر سخت جبر، و اختيار نداشتن بندگان در افعال خود بودند آنها مي گويند انسان محکوم سرنوشت و اراده خداوند است و هر چه انجام دهد خواست خداوند بوده است، از طرف ديگر آنها در برابر اين سوال قرار مي گرفتند که چگونه انساني که در کارهايش مجبور است عذاب مي شود و چگونه با عدالت خداوند سازگار است لذا ناچار شدند عدل الهي را انکار کرده و بگويند: خداوند هر کاري بکند عين عدالت است. شيعه با الهام از قرآن و کلمات معصومين عليهم السلام عدالت خداوند را يکي از اصول اعتقادي اسلام معرفي نموده و مي گويد اعتقاد به عدل از اصول دين است شيعه معتقد است که حسنو قبح عقلي وجود دارد و مسلک جبريون را رد مي کند.
امير المومنين عليه السلام در عبارت فشرده و پرمحتوايي توحيد و عدل را در کنار هم قرار داده و مي فرمايند: التوحيد ان لاتتو همه و العلد ان لا تتهمه توحيد آنست که او را در وهم و انديشه خويش نياوري (زيرا هر چه در وهم آيد محدود است) و عدل آن است که او را متهم نسازي (اعمال قبيحي که از تو سر زده به او نسبت ندهي).1
دلائل عدل الهي
دليل عقلي: ظلم قبيح است و خداوند حکيم هرگز کار قبيح انجام نمي دهد، زيرا عوامل ظلم چند چيز است و خداوند منزه از آنهاست.
عوامل و ريشه هاي ظلم:
1 ـ نياز: کسي ظلم مي کند که براي رسيدن به اموري نيازمند باشد و از راه ظلم بتواند به آنها برسد.
2 ـ جهل و ناداني: کسي ظلم مي کند که زشتي و قبيح بودن ظلم را نداند.
3 ـ رزائل اخلاقي: کسي ظلم مي کند که در وجودش کينه، عداوت، حسد، خودخواهي و هواپرستي باشد.
4 ـ عجز و ناتواني: کسي ظلم مي کند که از دفع ضرر و خطر از خودش عاجز است و براي رسيدن به هدف راهي جز ظلم ندارد.
هر ظلمي در عالم واقع مي شود در اثر يکي از اين عوامل است و اگر اين عوامل نبود هيچ ظلم و ستمي در هيچ کجا واقع نمي شد و هيچ يک از عوامل مذکور به ساحت قدس پروردگار راه ندارد زيرا خداوند:
الف ـ غني و بي نياز مطلق است.
ب ـ علمش نامحدود و بي پايان است.
ج ـ تمام صفات کمال را دارا است و از تمام عيوب و نواقص پاک و مبري است.
د ـ داراي قدرت نامتناهي و بي حد مي باشد پس او عادل است.
د ردعاي چهل و پنجم صحيفه سجاديه چنين آمده است: و عفوک تفضل و عقوبتک عدل خدايا عفو تو تفضل است و مجازات تو عين عدالت مي باشد.
و از ائمه معصومين عليهم السلام نقل شده که در پايان نماز شب اين دعا خوانده شود: و قد علمت يا الهي انه ليس في نقمتک عجله و لا في حکمک ظلم و انما يعجل من يخاف الفوت و انما يحتاج الي ظلم الضعيف و قد تعاليت يا الهي عن ذلک علوا کبيرا خداي من، من مي دانم که در مجازات تو عجله نيست و در حکم تو ظلمي وجود ندارد کسي عجله مي کند که مي ترسد فرصت از دست برود و کسي ظلم مي کند که ضعيف و ناتوان است و تو اي خداي من از اينها برتر و بالاتري.2

معناي عدالت خداوند
غير از معناي مشهوري که براي عدل هست (خداوند عادل است و به کسي ظلم نمي کند) معناي وسيعتري هم وجو دارد: 1 ـ عدل در خداوند يعني دوري آفريدگار از انجام هر عملي که بر خلاف مصلحت و حکمت است. 2 ـ عدل يعني: همه انسانها در پيشگاه خداوند از هر جهت يکسان و برابرند و هيچ انساني نزد او بر ديگري برتريندارد مگر کسيکه با تقوا و اعمال نيک خود را از فساد و تباهي دور بدارد. ان اکرمک عند الله اتقيکم ان الله عليم خبير همانا گرامي ترين شما نزد خداوند کسي است که پرهيزکارتر باشد بدرستي که خداوند داناي خبير است.3
3 ـ قضاوت و پاداش به حق: يعني خداوند هيچ عملي را هر چند خيلي ناچيز و کوچک باشد از هيچ کس ضايع نکره و بي اجر و پاداش نيم گذارد و بدون تبعيض به هر کس جزاي عملش را خواهد اد. فمن يعمل مثقال ذره خيره يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره پس هر کس ذره اي کار خوب انجام دهد آنرا خواهد ديد و هر کس ذره اي کار بد کند آنرا خواهد ديد.4
4 ـ قرار دادن هي چيز در محل خودش: العادل الواضع کل شيي موضعه عادل کسي است که هر چيزي را در جاي خود قرار مي دهد.5
خداوند هر پديده و مخلوقي را در جاي خود آفريده و مواد ترکيبي هر موجودي را به اندازه لازم آن معين کرده است و تعادل و تناسب در تمام پديده هاي جهان آفرينش وجود دارد و انبتنا فيها من کل شيي موزون و رويانديم در روي زمين از هر چيزي به اندازه و حساب شده.6
جهان چون خد و خال و چشم و ابروست که هر چيزي به جاي خويش نيکوست
5 ـ عمل بر مبناي هدف: يعني تمام آفرينش در جهان هستي بر مبناي هدف است و در ايجاد همه عالم اسرار و دلائلي نهفته است و هيچ چيز بيهوده و عبث نيست. افحبستم انما خلقانکم عبثا و انکم الينا لا ترجعون آيا گماان کرديد ما شما را عبث و بيهوده آفريديم و شما به سوي ما بازگشت نمي کنيد.7
اعتقاد و يقين به عدل با معاني مذکورش و پياده کردن هر يک از معاني را در خويشتن آثار اخلاقي فوق العاده اي دارد (عادل عدالت خواه است).
تمرين:
1 ـ چرا عدل از اصول اعتقادي شمرده مي شو؟
2 ـ دليل عقلي عدل خداوند چيست؟
3 ـ عوامل و ريشه هاي ظلم چيست؟
4 ـ بطور فشرده معاني عدالت را بيان کنيد.

1 ـ کلمات قصار، نهج البلاغه، حکمت 470.
2 ـ مصباح المتهجد شيخ طوسي، صفحه 173، (دعاهاي بعد از نماز شب).
3 ـ سوره حجرات، آيه 14.
4 ـ سوره زلزال، آيه 7.
5 ـ مجمع البحرين، واژه عدل.
6 ـ سوره حجر، آيه 19.
7 ـ سوره مومنون، آيه 117