خاک

ماهیت خاک از روی موقعیت اقلیمی، پستی و بلندی، وضعیت آب شناسی آن تعیین و توسط استعداد آن برای رویاندن گیاه بیان می‌شود.

تعاریف زیادی تاکنون از خاک به عمل آمده که ساده‌ترین تعریف چنین است:

خاک عبارت از قشر چند سانتی متری تا چند متری از مواد آلی و غیر آلی است که بر روی سنگ قرار گرفته و شامل هوا، آب، موجودات زنده، مواد آلی و ذرات کانیایی (عناصر معدنی) است و گیاه می‌تواند بر روی آن ادامه حیات دهد. ماهیت خاک از روی موقعیت اقلیمی، پستی و بلندی، وضعیت آب شناسی آن تعیین و توسط استعداد آن برای رویاندن گیاه بیان می‌شود.

همان‌طور که بشر برای بقای خود به خاک متکی است، دوام و تکامل خاک نیز تا حد زیادی به نحوه استفاده آدمی از آن بستگی دارد. رشد و نمو گیاهان که علاوه بر سالم و زیبا ساختن محیط زیست، منبع اصلی احتیاجات خوراکی و پوشاکی ما را تشکیل می‌دهد، بدون خاک امکان‌پذیر نیست. بی دلیل نیست که در طول تاریخ، ظهور تمدن‌های بزرگ در مناطقی که خاک خوب موجود بوده، صورت گرفته و سقوط تمدن بزرگ بین‌النهرین و دره رود نیل هم‌ زمان با تخریب خاک‌ در آن مناطق اتفاق افتاده است.

خاک آنقدر در طبیعت فراوان است که بسیاری از افراد واقعاً تأمل نکرده‌اند که خاک چیست؟ از چه موادی به وجود آمده؟ و چه اختلافی ممکن است بین خاک‌ها موجود باشد؟ قسمتی از این عدم توجه به معنی واقعی خاک، شاید به علت این است که برای اشخاص مختلف، خاک مفاهیم گوناگونی دارد.

اجزا اصلی خاک

چهار جز اصلی خاک عبارتند از:

مواد معدنی، مواد آلی، آب و هوا.

این اجزا به طور نزدیکی در ارتباط با یکدیگر هستند؛ آنقدر که جدا کردن آن‌ها مشکل است. حجم نسبی این اجزا که برای رشد گیاه مناسب باشد، بدین صورت است که در آن 50 درصد به وسیله مواد جامد (45 درصد مواد معدنی و 5 درصد مواد آلی) اشغال‌ شده و 50 درصد بقیه شامل فضای منافذ است که به وسیله آب یا هوا اشغال می‌شوند. البته این نسبت آب و هوا بسیار متغیر بوده و تحت تأثیر شرایط خاک و جو قرار می‌گیرد. 

تشكیل خاك: 

خاك ابتدا به كندی به صورت سنگ تشكیل می‌شود و بعد بر اثر فرسایش در نزدیكی سطح زمین به صورت ذرات ریز (ماده منشأ) در می‌آید. مواد آلی هم با مواد غیر آلی (ذرات سنگ، مواد معدنی و آب)  مخلوط می‌شوند تا خاك تشكیل شود.

لایه‌های خاك: 

خاك از لایه‌های افقی متمایز و مشخصی تشكیل شده است. لایه‌های بالاتر غنی از مواد آلی (خاك سطحی و مواد آلی انسانی) است و لایه‌های زیرین سنگی (خاک زیر و سنگ بستر) می‌باشد.

ساختار خاک

طرز قرار گرفتن ذرات خاک، ساختار خاک را تعیین می‌کند. شن خالص چون ذرات آن تماماً از هم جدا هستند، فاقد ساختار می‌باشد، ولی در خاکی که مواد آلی و یا ذرات ریزتر از شن – به نسبت مناسب – وجود داشته باشد، ذرات مجتمع شده و خاک دارای ساختار ویژه می‌شود، این‌گونه تجمع ذرات باعث تهویه بهتر خاک می‌گردد.

ایجاد خاکی با ساختار خوب به کندی بسیار صورت می‌گیرد، ولی برعکس، به هم خوردن و خراب شدن ساختار یک خاک، به علت عدم دقت لازم در حفاظت خاک، ممکن است بسیار سریع رخ دهد. مثلاً خاک رسی سنگین در صورتی که در موقع مرطوب بودن شخم زده می‌شود، ساختارش به هم می‌ریزد و پس از خشک شدن، سطح خاک سفت شده، سله می‌بندد و به صورت کلوخ در می‌آید. 

 تهیه: مرتضی عرفانیان