مادران ائمه اطهار (علیهم السّلام )

نَجمِه (اُمّ البَنین)، مادر امام رضا(علیه السّلام)

سکن النوبِیّه، ام ولد حضرت موسی الکاظم(علیه السّلام) و مادر امام رضا(علیه السّلام) است. کنیه¬اش ام البنین(کلینی ، 1367، ج1، ص 486/ مفید، 1399ق، ص 304 (( 216 متن)) / ابن بابویه، بی¬تا، ج1، ص 307 خبراللوح) و به نام¬های اُروی، نَجمِه، سَمانه، تُکتَم و خیزَران نامیده شده و به شقراء ملقب گردیده است. هنگامی که امام رضا(علیه السّلام) را به دنیا آورد، طاهره نام گرفت/( ابن بابویه، 1404ق، ج1، ص 24-26(( 14 و 16 اصل متن)) / مجلسی، 1403ق، ج49، ص 3و6) صاحب کشف الغمـة می¬نویسد: نام مادر امام رضا(علیه السّلام)، خیزران مرسیه ام ولد، و شقراء النوبیه و نیز اروی ام البنین نیز گفته¬اند.(اربلی، 1401 ق، ج3، ص 113)

فضایل

شیخ صدوق به اسناد خود حدیثی درباره وی نقل کرده است که ترجمه مضمون آن چنین است: حمیده المصفاه، مادر امام موسی بن جعفر (علیه السّلام)، کنیزی – که از اشراف عجم بود و در بین عرب¬ها متولد شده و با فرزندان آنها رشد و نمو کرده و نزد ایشان تربیت شده بود- خریداری و آن را به فرزندش موسی(علیه السّلام) هدیه کرد و به آن حضرت گفت: کنیزی برتر از این ندیده¬ام و شکی نیست که خداوند متعال به زودی نسل وی را آشکار خواهد ساخت.( ابن بابویه، 1404ق،ص24(( 14 اصل متن)) )
شیخ صدوق همچنین حدیث دیگری به اسناد خود از علی بن میثم از پدرش نقل می¬کند که ترجمه مضمون آن چنین است: هنگامی که حمیده مادر موسی بن جعفر(علیهما السّلام) ، نجمه، ام الرضا(علیه السّلام) را – که کنیزی بود- خریداری کرد، پس از آن رسول الله (صلّی الله علیه و آله) را درخواب دید که به او فرمود: ای حمیده، نجمه را به فرزند موسی هدیه کن؛ زیرا او بهترین خلق روی زمین را به دنیا خواهد آورد. حمیده، نجمه را به فرزندش بخشید. سپس علی بن میثم گوید: از پدرم و او هم از مادرش شنیده بود که نجمه هنگامی که حمیده او را خرید ، دوشیزه بود.(همان، ص 26)
ارزش و مقام ام البنین(نجمه) نزد خداوند متعال، از موقعیتی که به او عطا فرمود و او را در کنار امام و مادر امام (علیهما السّلام) قرار داد، روشن و آشکار می¬شود. این شرف و افتخار او را بس که مادر امام علی بن موسی الرضا(علیه السّلام) است . وی زنی بسیار پارسا و متقی و از راویان فرزندش امام رضا(علیه السّلام) بود و جدّه علی بن میثم از این بانو روایت کرده است.

احادیث

شیخ صدوق به اسناد خود از علی بن میثم از پدرش و او از مادرش(یعنی جده علی بن میثم) نقل کرده است که گفت: (( سَمِعتُ نَجمَـةَ اُمَّ الرِّضا (علیه السّلام) تَقولُ: لَمّا حَمَلتُ بِإبنی عَلیٍّ لَم أشعُر بِثِقلِ الحَملِ، وَ کُنتُ أسمَعُ فی مَنامی تَسبیحاً وَ تهلیلاً وَ تَمجیداً مِن بَطنی فَیُفرعُنی ذلِکَ وَ یَهولُنی فَإذا إنتَبَهتُ لَم أسمَع شَیئاً، فَلَمّا وَضَعتُهُ وَقَعَ عَلَی الارضِ واضِعاً یَدَیهُ عَلَی الارضِ رافِعاً رَأسَهُ إلَی السَّماءِ یُحَرِّک شَفَتَیهِ کَأنَّهُ یَتَکلَّمُ فَدَخَلَ إلیَّ أبوهُ موسَی بنُ جَعفَرٍ(علیه السّلام) فَقالَ لِی: هَنیأً لَکِ یا نَجمَـةُ کِرامَـةَ رَبَّکِ. فَناوَلتُهُ إیّاهُ فی خِرقَـةٍ بَیضاءَ فأذَّنَ فی اُذُنِهِ لایمَنِ وأقامَ فِی الایسَرِ وَ دَعا بِماءِ الفُراتِ فَحَنَّکَهُ بِهِ، ثُمَّ رَدَّهُ إلیَّ فَقالَ: خُذیهِ فَإنَّهُ بَقیَّـةُ اللهِ تَعالی فی أرضِهِ)) (ابن بابویه، 1404ق، ج1، ص29)؛ شنیدم نجمه، مادر امام رضا(علیه السّلام)، می¬گفت: هنگامی که به فرزندم علی حامله شدم، سنگینی بارداری را حس نمی¬کردم و در خواب صدای تسبیح و تعریف و تمجید خداوند را از درون شکمم می¬شنیدم که مرا ترسانده بود. هنگامی کره متوجه شدم حامله هستم، چیزی نمی¬شنیدم. چون به دنیا آمد، دست¬هایش بر زمین گسترده و سرش به طرف آسمان بلند بود و لبانش تکان می¬خورد و گویا سخن می¬گفت. پدرش موسی بن جعفر وارد شد و به من فرمود: گوارا باد بر تو کرامت پروردگارت ای نجمه! او را در پارچه سفیدی پیچیدم و امام (علیه السّلام) در گوش راست (مولود) اذان گفت و در گوش چپ اقامه، و آب فرات خواست و آن را به سقف و اطراف دهان مولود مالید و پس از آن او را به من بازگرداند و فرمود: بگیر او را که نماینده خداوند متعال در زمین است.

خیزران، مادر امام جواد(علیه السّلام)

خیزران، مادر امام محمد بن علی، جواد(علیه السّلام) از خانواده ماریه قبطیه (مادرابراهیم بن رسول الله(صلّی الله علیه و آله) و اهل نوبه1 است، و او را سبیکه نوبیه نامیده¬اند و کنیه¬اش ام الحسن است و نام¬های دیگر وی را مریسیه، ریحانه و درّه ذکر کرده¬اند. (کلینی، 1367، ج1، ص492 / ابن بابویه، بی¬تا، ج1، ص 307، خبر اللوح/ مفید، 1399ق، ص 316/ مجلسی، 1403 ق، ج50، ص 7 و 11 / قهپایی، بی¬تا، ج7، ص 174 و 188) اهل نوبه مسیحی بودند و به دنبال شکست ایشان از مسلمانان ، سبیکه(خیزران) در زمره اسرا به عنوان برده فروخته شد، و مادر فرزند امام رضا(علیه السّلام) گردید.

فضایل

خیزران از برترین و فاضل¬ترین و پرهیزگارترین زنان عصر خویش به شمار می¬رفت،و این شرافت و مقام را یافت که همسر امام رضا و مادر امام جواد(علیهما السّلام) شود. این موقعیت نشانگر منزلت و ارزش او در دادگاه الهی است؛ زیرا چنین مرتبه¬ای را نصیب هر فردی نمی¬کند.
رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) درباره او و فرزندش فرمود: ((بِأبی إبنُ خِیَرَةِ إلا ماءِ النَوبیَّـةُ الطَیِّبَـةُ)) (محلاتی، 1368، ج3، ص22) ؛ پدرم فدای پسر بهترین کنیزان، که اهل نوبه و پاکیزه و مطهّر است. موسی بن جعفر(علیه السّلام) نیز به یزید بن سلیط فرمود: اگر توانستی سلام مرا به آن جاریه برسان.(همان)
خیزران از زنان راوی حدیث معرفی شده است.(قهپایی، بی¬تا، ج7، ص 174) حدیث به نقل از خیزران یافت نشد، لیکن او که در کنار امام علی بن موسی و حامل و مادر امام محمد بن علی الجواد(علیه السّلام) بوده، بدون شک مطلبی از قول یا فعل امام (علیه السّلام) نقل کرده، اما به دست ما نرسیده است.

سَمانـة، مادر امام هادی(علیه السّلام)

سمانه منقرش مغربی مادر امام علی بن محمد، هادی(علیه السّلام)، ام ولد، مکّنی به ام الفضل است(کلینی، 1367، ج1، ص 497، کتاب الحجـة، باب مولد ابی الحسن علی بن محمد(علیهما السّلام) / مجلسی، 1403ق، ج5، ص 114 و 115 / مفید، 1399 ق، ص 327/ قهپایی، بی¬تا، ج7، ص 188 و 176/ امین، ج2، ص 36) به فرمان امام جواد(علیه السّلام)، با مشخصات تعیین شده¬اش از برده فروشی خریداری شد. سمانه از بزرگ¬زادگان سرزمین خویش بود، اما به عنوان اسیر جنگی به سلک برده درآمده بود.

فضایل

سمانه از برترین و بهترین زنان زمان خویش بود و کسی از زنان درزهد و تقوا به پای او نمی¬رسید. بیشتر ایام را روزه بود و این شرف و فضیلت را یافت که همسر امام جواد و مادر امام هادی (علیه السّلام) شود. امام (علیه السّلام) درباره¬اش فرمود: (( أمَـةٌ عارِفَـةٌ بِحَقّی وَ هِیَ مِن أهلِ الجَنَّـةِ، لا یَقرَبُها شَیطانٌ ماردٌ ولا یَنالُها کَیدُ جَبّارٍ عَنیدٍ، وَ هِیَ کانَت بِعَینِ الله الَّتی لاتَنامُ، وَلا تَختَلِفُ عَن اُمَّهاتِ الصِدّیقینَ وَ الصالِحینَ)) (محلاتی، 1368، ج3، ص 23)؛ برده¬ای عارف به حق من( حق امامت) است؛ یعنی مقام و شأن امامت را درک کرده است. اهل بهشت است. شیطان سرکش به او راهی ندارد و نزدیکش نمی¬شود و مکر و حیله جبار سرکش به سمانه نمی¬رسد، تحت نظر الهی است و غفلت در او راهی ندارد و با مادران صدیق و صالح فرقی ندارد.
سمانه در زمره زنان راوی حدیث نام برده شده است.( قهپایی، بی¬تا، ج7، ص 176) با توجه به این که سمانه همسر و مادر امام بود. بدون شک مطلبی از گفتار یا کردار ایشان نقل کرده است.

سوسن، مادر امام عسکری(علیه السّلام)

سوسن، مادر امام حسن عسگری(علیه السّلام) است و نام¬های دیگری از جمله حدیث، حدیثه و سلیل برای وی ذکر کرده-اند. این بانو ام ولد بوده است.(کلینی، 1367، ج1، ص 461 / مفید، 1399، ص 335/ مسعودی، بی¬تا، ص 205/ اربلی، 1401ق، ج3، ص271/ مجلسی، 1403ق، ج50، ص 237/ ابن شهر آشوب، 1379، ج4، ص 421) شیخ صدوق به نقل از جابر در خصوص خبر لوح فاطمه (علیها السّلام) می¬گوید: در آن لوح نام ائمه و مادرانشان ذکر شده، و نام مادر امام حسن عسکری، سمانه با کنیه ام الحسن قید شده است.( ابن بابویه، بی¬تا، ج1، ص 307)
وی همچنین می¬نویسد: هنگامی که خبر رحلت امام عسکری(علیه السّلام) به مدینه رسید، مادرش، حدیث(ام ابی محمد(علیه السّلام) از مدینه به طرف (( سُرّ مَن رای)) حرکت کرد. جعفر کذّاب برادر امام حسن عسکری(علیه السّلام) بر سر امر امامت و ارث گرفتاری¬های فراوانی به وجود آورد و ارثی را که مال او نبود، طلب می¬¬کرد و از مادر امام عسکری(علیه السّلام) نزد سلطان بدگویی کرد.(همان، ج2، ص474/ مجلسی، 1403 ق، ج50، ص 331)
تاریخ وفات این بانوی بلند مرتبه به درستی معلوم نیست، اما پس از رحلت فرزندش، امام حسن عسکری(علیه السّلام)، یعنی پس از سال 260 قمری زنده بوده است و وصیت کرده بود که او را در خانه¬¬شان در کنار همسر و فرزندش (امام علی بن محمد و حسن بن علی) دفن کنند، اما جعفر مانع می-شد و می¬گفت: این خانه ، خانه من است. امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) بر او ظاهر شد و فرمود: جعفر! این خانه، خانه توست؟ سپس از نظر غایب گردید.( ابن بابویه، بی¬تا، ج2، ص 442، ش15)

فضایل

مادر امام حسن عسگری(علیه السّلام) بانویی در نهایت ورع و تقوا و عفاف و صلاح بود. امام هادی(علیه السّلام) درباره¬اش فرمود: (( سَلیلٌ مَسلولَـةٌ مِنَ الآفاتِ وَالعاهاتِ وَ الارجاسِ وَ الادناسِ)) (مسعودی، بی¬تا، ص 205)؛ سلیل از بدی¬ها، پلیدی¬ها، زشتی¬ها و ناپاکی¬ها و آلودگی¬ها پاک است.
امام حسن عسکری ضمن وصیت به مادرش میراث خود را میان وی و برادرش جعفر تقسیم نمود و وصیتش را نزد قاضی ثبت کرد. مادر مدعی وصیت آن حضرت بود و این نزد قاضی ثابت شد.(کلینی، 1367، ج1، ص 462/ ابن بابویه، بی¬تا، ج1، ص 43)
مقام و فضیلت این بانوی گرامی از روایتی که شیخ صدوق از احمد بن ابراهیم از حکیمه خاتون دختر امام جواد(علیه السّلام) نقل کرده، آشکار است.
احمد بن ابراهیم گوید: از حکیمه خاتون پرسیدم: امروز که امام حسن عسکری از دنیا رفته، شیعه به چه کسی روی آورد؟ فرمود: به جده، مادر امام( ابو محمد) صلوات الله علیه( مادر امام عسکری).( ابن بابویه، بی¬تا، ج2، ص 501، ش26، باب خامس و اربعون و ص 507، ش 36 همان باب)
بنابراین، این بانوی گرامی و عابد و متقی واسطه میان امام (علیه السّلام) و امت، و وصی امام (علیه السّلام) بود و چنین مقامی، بسیار بالا و عظیم، و مختص ائمه(علیهم السّلام) است که به سبب موقعیت زمان و صِغَر سِن و غیبت صغرای حضرت حجـة بن الحسن – سلام الله علیه- شامل حال جده(مادر امام حسن عسکری(علیه السّلام) شد.
مولی قهپایی او را با نام حدیثه در زمره زنان راوی نام برده است.(قهپایی، بی¬تا، ج7، ص 173) شیخ محلاتی می¬نویسد: سوسن در ولایت خود پادشاه¬زاده بود.(محلاتی، 1368، ج3، ص 24)
از مادر امام عسکری(علیه السّلام) حدیثی یافت نشد، لیکن بدون شک این بانوی گرامی که وصی، مادر و همسر امام بوده حدیثی نقل کرده است.

نَرجِس، مادر حضرت قائم(عجل الله تعالی)

نرجس مادر امام حجـة بن الحسن(القائم) (علیه السّلام) و زوجه ابی محمد، امام حسن عسکری(علیه السّلام)، و نامش ملیکه دختر یشوعا بن قیصر پادشاه روم است. مادرش از فرزندان حواریون منسوب به شمعون وصی حضرت مسیح(علیه السّلام) است.( ابن بابویه، بی¬تا، ج2، ص423 و 420/ طوسی ، 1385ق، ص 135)
نام¬هایی که برای این بانوی گرامی ذکر شده، عبارتند از: ریحانه، نرجس، صقیل،2 سوسن، صیقل و مریم بنت زید العلویه( ابن بابویه، بی¬تا، ج2، ص 432/ قهپایی، بی-تا، ج7، ص 189/ مجلسی 1403ق، ج50، ص 331) و کنیه¬اش ام محمد بن حسن است. وی در سلک اسیران از روم به بغداد آمده بود و او را از برده فروشی خریداری کردند. از این رو، این بانوی محترم به عنوان جاریه( کنیز)، و ام ولد نیز معرفی شده است. در حدیثی که صدوق از جابر، صحابی معروف رسول الله(صلّی الله علیه و آله)، از لوح یا صحیفه حضرت فاطمه (علیها السّلام) نقل می¬کند، درباره نام مادر حجـة بن الحسن می¬نویسد: ((اُمُّهُ جارِیَـةٌ، إسمُها نَرجِس)) (ابن بابویه، بی¬تا، ج1، ص 307)3
حضرت نرجس(علیها السّلام) در حیات ابومحمد امام حسن عسکری(علیه السّلام)، (یعنی پیش از ربیع الاول سال 260 ق. زمان رحلت امام عسکری( علیه السّلام ) در سامرا رحلت کرد.(مجلسی، 1368، ج51، ص 5) لکن محلاتی می¬نویسد: در سنه 261 ق. و در پشت سر امام عسکری مدفون گردید و صندوق او در زیبایی ظاهر و آشکار است.( محلاتی، 1368، ج3، ص 26)

فضایل

ملیکه در خواب دید که حضرت مسیح(علیه السّلام) و شمعون( وصی عیسی(علیه السّلام) ) و جمعی از حواریون به قصر قیصر وارد شدند و بر تختی قرار گرفتند. پس از آن، رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) با عده¬ای از فرزندانشان داخل قصر شدند و پس از مُعانِقه با مسیح(علیه السّلام)، به ایشان فرمودند: آمده¬ام تا دختر شمعون را برای فرزندم(امام حسن عسکری(علیه السّلام) خواستگاری نمایم. پس از قبول شمعون، رسول الله (صلّی الله علیه و آله) ملیکه را به عقد فرزند خویش، امام عسکری(علیه السّلام) درآوردند.
ملیکه بیمار شد و پزشکان روم از معالجه او مأیوس شدند. قیصر از وی خواست چنان¬ چه آرزویی دارد بگوید، شاید کمکی برای بهبود او باشد. ملیکه گفت: من امیدی ندارم، لیکن اگر شکنجه و عذاب اسیران مسلمان را متوقف نمایی و زنجیر از گردن ایشان برداری و آن ها را آزاد کنی، ممکن است حضرت مسیح و مادرش مریم بر من لطفی نمایند و مرا عافیت بخشند. قیصر چنین کرد و ملیکه اظهار بهبودی نمود.
پس از آن ، ملیکه چهار شب در خواب دید که سیده نساء حضرت زهرا(علیها السّلام) با مریم(علیها السّلام) با هزاران حوری بهشتی به دیدنش آمدند، و ملیکه تشهد گفت و به دین اسلام مشرف شد. سپس ابو محمد، امام عسکری(علیه السّلام) شب¬ها به خواب ملیکه می¬آمد و شبی به او فرمود: جَدَت (قیصر) لشکری به طرف مسلمانان خواهد فرستاد؛ تو به همراه چند کنیز در زمره خدمت-کاران برو.
پس از شکست لشکر روم، ملیکه در سِلک اُسرا به بغداد برده شد. امام علی النقی(علیه السّلام) فردی به نام بِشر بن سلیمان نَخَاس4 را برای خریداری ملیکه به بغداد گسیل داشت.
داستان چگونگی خرید ملیکه(نرجس) و آن چه این بانوی گرامی برای بشر بن سلیمان نقل کرده، بسیار طولانی است و برای رعایت اختصار از ذکر آن صرف نظر می¬شود.( ر.ک: ابن بابویه، بی¬تا، ج2، ص 419 – 422/ محلاتی، 1368، ج3، ص28 و 29/ مجلسی، 1403ق، ج51، ص7)
بِشر گوید: چون او (نرجس) را به خدمت امام علی النقی(علیه السّلام) بردم، حضرت به او فرمود: خداوند عزّت اسلام و ذلّت مسیحیت و شرف اهل بیت محمد(صلّی الله علیه و آله) را چگونه به تو نشان داد؟ نرجس گفت: چگونه وصف کنم ای فرزند رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) چیزی را که شما بهتر از من آگاه هستید. حضرت(علیه السّلام) فرمود: می¬خواهم تو را اکرام کنم و گرامی دارم، کدام یک بهتر است؛ ده هزار درهم یا بشارت شرف ابدی؟ نرجس گفت: بشارت را می¬خواهم. حضرت (علیه السّلام) فرمود: بشارت باد تو را به فرزندی که پادشاه مشرق و مغرب شود وزمین را پر از عدل و داد کند، بعد از آن که پر از ظلم و جور شده باشد. نرجس گفت: از چه کسی باشد؟ امام علی النقی(علیه السّلام) فرمود: از کسی که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) تو را در فلان شب از فلان ماه و در فلان سال خواستگاری نمود. نرجس گفت: از مسیح و وصی¬اش؟ سپس حضرت (علیه السّلام) از او پرسید که حضرت مسیح و وصی¬اش تو را به ازدواج چه کسی درآوردند؟ نرجس گفت: برای فرزندت ابو محمد. حضرت (علیه السّلام) فرمود: او را می¬شناسی؟ نرجس عرض کرد: از شبی که به دست بهترین زنان، سیده نساء (فاطمه زهرا(علیها السّلام) مسلمان شدم، شبی نگذشته است که او به دیدن من نیامده باشد.
سپس ابوالحسن، امام علی النقی(علیه السّلام) ، خواهرش حکیمه را خواست و فرمود: او را به منزل خود بِبَر و آداب فرایض و احکام شرع به او تعلیم نما، که او زوجه ابو محمد و مادر قائم(علیه السّلام) است. (ابن بابویه، بی¬تا، ج2، ص 423/ مجلسی، 1403 ق، ج51، ص10/ طوسی، 1385ق، ص 138)
بنابراین، این بانوی مکرّم نزد خداوند مقام بالایی داشته که چنین شرف و منزلتی یافته است. نرجس بسیار با عفت و پرهیزگار بود. برای او این مقام و مرتبه کافی است که مادر صاحب الزمان، آخرین حجت خدا و برپادارنده قسط و عدل است. نرجس حامل اسرار الهی و نگاه دارنده اشرف مخلوقات بوده است.
برای این مادر با سعادت، والده حضرت قائم(علیهما السّلام)، زیارت نقل نموده¬اند که در آن صفاتی از این طیبه ذکر شده است؛ از جمله: (( السّلام عَلیکِ أیَّتُها الصِّدیقَهُ المَرضیَّـةُ، السَّلام عَلیکِ أیَّتُهَا التَّقیَّـةُ النَّقیَّـةُ، السَّلام عَلیکِ أیَّتُهَا الرَّضیَّـةُ المَرضیَّـةُ ...)) (مفاتیح الجنان، زیارت والده حضرت قائم(علیه السّلام)) ؛ سلام بر تو ای بانویی که راستگو و مورد رضای خدا هستی. سلام بر تو ای بانویی که متقی و پاکیزه هستی. سلام بر تو این بانویی که راضی هستی و خدا از تو خشنود است.
حدیثی که نرجس از امام(علیه السّلام) نقل کرده باشد و شرایط تحمل حدیث را دارا باشد، یافت نشد و آن چه بشر بن سلیمان از نرجس از کلام امام عسکری(علیه السّلام) نقل می¬کند، در خواب بوده است. اما بدون شک، حضرت نرجس از همسرش و یا فرزندش(قائم) مطلبی نقل کرده است.

نتیجه

ایمان، عبادت، اطاعت از حق تعالی و ولی او، خلوص در عبودیت، تسلیم در برابر امر الهی، عشق به الله، تربیت فرزند و فداکاری در راه عقیده از ویژگی¬های مشترک مادران ائمه(علیهم السّلام) است. دقت در شرح حال و زندگانی ائمه(علیهم السّلام) گویای تأثیر این صفات در آن بزرگواران است.

پی¬نوشتها:

1. نوبه ولایتی از زنگبار (برهان قاطع) ولایتی از بلاد سودان، کنار رود نیل، که در حال حاضر بخشی از آن جزء مصر و بخش دیگر جزء سودان است . (لغت نامه دهخدا) فضّه خادم حضرت زهرا(علیها السّلام) نیز از همین سرزمین بوده است.
2. در نقل علامه مجلسی، این نام ذکر شده است.
3. در این حدیث نام ائمه(علیهم السّلام) و مادرانشان ذکر شده است.
4. نخّاس به معنای برده فروش است یا کسی که در این تبحّر دارد.