درس سي و هفتم
شاهدان قيامت و ميزان اعمال
خداوند متعال بر کليه اعمال خوب و بد مردم آگاهي کامل دارد چه کارهايي که آشکارا انجام داده اند و چه آنها که در نهان بوده است ولي مشيت حکيمانه خداوند بر اين تعلق گرفته که در قيامت حسابهاي مردم بر معيار پرونده اعمال و شهادت گواهان رسيدگي شود، اين شاهدان عبارتند از:
1 ـ خداوند: كه نخستين گواه است: ان الله علي کل شيي شهيد (همانا خداوند بر همه چيز گوا است) 1، ان الله کان عليکم رقيبا (همانا خداوند مراقب شماست) 2، فالينا مرجعه ثم الله شهيد علي ما يفعلون (بازگشت همه به سوي ماست پس خداوند گواه است بر آنچه انجام مي دهند). 3
2 ـ انبياء و امامان عليهم السلام: و يکون الرسول عليکم شهيدا (پيغمبر بر شما گواه مي باشد)4، و جئنابک علي هولاء شهيدا (و مي آوريم تو را در حاليکه بر آنها گواه و شاهد هستي)5، و يوم نبعث في کل امه شهيدا من انفسهم (و روزي که مي آوريم در هر امتي گواه و شاهدي از خودشان). 6
ابوبصير از امام صادق عليه السلام در تقسير قول خداوند متعال: و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علي الناس و يکون الرسول عليکم شهيدا چنين فرمودند: نحن الشهداء علي الناس بما عندهم من الحلال و الحرام و بما ضيعوا منه (ما شاهدان بر مردم هستيم به آنچه نزد آنها ار حلال و حرام هست و آنچه را ضايع کردند) 7، در حديث ديگر فرمودند: (ما امت وسطي و شاهدان خداوند بر خلقش و حجتهاي خداوند در زمين هستيم). 8
3 ـ فرشتگان: و جائت کل نفس معها سائق و شهيد (و مي آيد هر انساني در حاليکه فرشته اي او را مي برد و فرشته اي شاهد کارهاي اوست)، ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد (هيچ کلمه اي بيان نمي شود مگر اينکه برايش مراقبي حاضر است). 9
امير المومنين در دعاي کميل مي فرمايد: و کل سيئه امرت باثباتها الکرام الکاتبين الذين وکلتهم بحفظ ما يکون مني و جعلتهم شهودا علي مع جوارحي (... خداوند! ببخش هر گناهي که به فرشتگان شايسته امر فرمودي ثبت و حفظ کنند و آنها را همراه اعضايم شاهدان من قرار دادي).
4 ـ زمين: يومئذ تحدث اخبارها (زمين در قيامت اخبارش را بازگو مي کند)، پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم وقتي آيه مذکور را خواندند فرمودند: اتدرون ما اخبارها؟ جائتي جبرئيل قال خبرها اذا کان يوم القيمه اخبرت بکل عمل علي ظهرها (آيا مي دانيد اخبار زمين چيست؟ جبرئيل به من گفت روز قيامت زمين خبر مي دهد به آنچه بر آن انجام گرفته است). 10
قال علي عليه السلام: صلوا المساجد في بقاع مختلفه فان کل بقعه تشهد للمصلي عليها يوم القيمه (حضرت علي عليه السلام فرمود: در قسمتهاي مختلف مساجد نماز بخوانيد زيرا هر قسمتي روز قيامت براي نمازگزار شهادت مي دهد) و همچنين امير المومنين عليه السلام وقتي موجودي بيت المال را بين صاحبان حق تقسيم مي کرد و خزينه خالي مي شد دو رکعت نماز مي خواندو خطاب به زمين بيت المال مي فرمود: در قيامت شهادت بده که من به حق اموال را در تو جمع کرده و به حق توزيع کردم. 11
5 ـ زمان (شب و روز): قال ابوعبد الله عليه السلام: ما من يوم ياتي علي ابن آدم الا قال ذلک اليوم: يابن آدم انا يوم جديد و انا عليک شهيد فقل في خيرا اشهد لک يوم القيامه فانک لن تراني بعدها ابدا (امام صادق عليه السلام فرمودند: هيچ روزي براي انسان نمي آيد مگر اينکه آن روز مي گويد: اي فرزند آدم! من روز جديدي هستم و بر تو شاهدم پس در اين روز خير بگو تا روز قيامت بر تو شهادت دهم پس تو هرگز بعد از اين مرا نخواهي ديد).
و عنه عن ابيه عليه السلام: قال الليل اذا اقبل ناد يمناد بصوت يسمعه اخلايق الا الثقلين: يابن آدم اني علي ما في شهيد فخذ مني فاني لو طلعت الشمس لم تزد في حسنه و لم تستعتب في من سيئه و کذلک يقول النهار اذا ادبر الليل (امام صادق عليه السلام از پدرشان امام باقر عليه السلام نقل کرده که فرمودند: زماني که شب مي شود منادي فرياد مي زند که غير از جن و انس همه مي شنوند: مي گويد: اي فرزند آدم همانا من بر آنچه که در من واقع مي شود شاهد هستم پس توشه ات را از من بگير زيرا اگر خورشيد طلوع کرد ديگر نمي تواني کار خوبي در من زياد کني و نمي تواني از گناهي در من باز گردي و همين فرياد را روز دارد وقتي که شب گذشت).12
6 ـ اعضاء و جوارح انسان: يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و ارجلهم بما کانو يعلمون (روزيکه زبانها و دستها و پاهاي مردم بر آنها گواهي مي دهد) 13، اليوم نختم علي افواههم و تکلمنا ايديهم و تشهد ارجلهم بما کانوا يکسبون (رويکه بر لبها مهر مي زنيم و دستها و پاهايشان به آنچه عمل کردند گواهي مي دهد) 14، شهد عليهم سمعهم و ابصارهم و جلودهم بما کانوا يعملون (روز قيامت گوش و چشم و پوستهايشان به آنچه عمل کرده اند شهادت مي دهند). 15
7 ـ حضور خود عمل (تجسم عمل که فوق شهادت است): يومئذ يصدر الناس اشتاتا ليروا اعمالهم فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره (در آنروز مردم به صورت گروههاي مختلف از قبرها خارج مي شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود، پس هر کس ذره اي کار خوب کرده آنرا مي بيند و هر کس ذره اي کار بد کرده آنرا مي بيند)16، و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا يظلم ربک احدا (و همه اعمال خود را حاضر مي بينند و پروردگارت به احدي ظلم نمي کند) 17، يوم تجد کل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء تودلو ان بينها و بينه امدا بعيدا (روزي که هر کس آنچه کار نيک انجام داده حاضر مي بيند و دوست دارد ميان او و بديهايش که حاضر شده، فاصله زياد بود). 18
مساله حضور و تجسم عمل در احاديث بسياري وارد شده است، به گونه اي که مرحوم شيخ بهائي مي گويد: تجسم الاعمال في النشاه الاخرويه قد ورد في احاديث متکثره من طرق المخالف و الموالف (تجسم اعمال در جهان ديگر در احاديث بسياري از شيعه و سني نقل شده است). 19
براي نمونه به يک حديث از پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم اشاره مي کنيم: ... و اذا اخرجوا من قبورهم خرج مع کل انسان عمله الذي کان عمله في الدنيا لان عمل کل انسان يصحبه في قبره (زمانيکه انسانها از قبرهايشان خارج مي شوند همراه هر انسان عملي که در دنيا انجام داده هم مي آيد زيرا عمل هر انساني در قبر همراه اوست). 20
ميزان اعمال در قيامت
در قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام از ميزان قيامت سخن بسيار گفته شده است، ميزان وسيله سنجش است، ميزان هر چيز مناسب با همان چيز است، ميزان بقال ترازوي اوست و ميزان آب و برق کنتور مخصوص هر کدام، و ميزان گرمي و سردي هوا دماسنج است و بالاخره ميزان قيامت وسيله سنجش اعمال مردم مي باشد.
قبل از اينکه به تفسير و معناي مزاي قيامت بپردازيم به آيات قرآن در اين امور دقت کنيم:
و نضع الموازين القسط ليوم القيمه فلا تظلم نفس شيئا و ان کان مثقال حبه من خردل و کفي بنا حاسبين (و قرار مي دهيم ميزانهاي عدالت براي روز قيامت پس به احدي ظلم نمي شود و اگر عمل ذره اي کوچک باشد آن را مي آوريم و کافي است ما را که حسابگر هستيم).21
و الوزن يومئذ الحق فمن ثقلت موازينه فاولئک هم المفلحون و من خفت موازينه فاولئک الذين خسروا انفسهم بما کانوا بآياتنا يظلمون (وزن و سنجش در قيامت حق است پس هر کس ميزانش سنگين باشد از رستگاران است و هر که ميزانش سبک باشد از کساني است که زيان کرده اند چون به آيات ما ستم کردند). 22
فاما من ثقلت موازينه فهو في عيشه راضيه و اما من خفت مواينه فامه هاويه (پس هر کس ميزانش سنگين باشد او در يک زندگي پسنديده اي است و هر کس ميزانش سبک باشد پس جايگاهش در دوزخ است). 23
ميزان قيامت چيست؟ مرحوم طبرسي مي گويند: وزن عبارت از عدل در آخرت است و اينکه به احدي ظلم نمي شود يا مراد از وزن ظهور مقدار عظمت و ارزش مومن، و ذلت و بي ارزشي کافر است همانطور که در سوره کهف آيه 105 درباره مشرکين چنين آمده: فلا نقيم لهم يومئذ وزنا (براي آنان وزن و ارشي قرار نمي دهيم) و منظور از آيه: ثقلت موازينه يعني برتري داشته باشد خوبيهايش و زياد باشد خيراتش، و منظور از خفت موازينه يعني سبک باشد خوبيها و کم باشد طاعاتش 24 (آنچه از مرحوم طبرسي نقل شد در ضمن روايتي که هشام بن حکم از امام صادق عليه السلام نقل مي کند آمده است). 25
موازين قيامت چه کساني هستند؟ در ذيل صفحه 242 از جلد هفتم بحار الانوار، خلاصه اي از تفسير صافي در بيان معناي ميزان آورده شده و در نهايت چنين آمده: ميزان مردم در روز قيامت آن چيزي است که قدر و قيمت هر انساني با آن چيز به حسب عقيده و خلق و عملش سنجيده مي شود تا اينکه جزاي هر انساني داده شود. اين وسيله سنجش، انبياء و اوصياء هستند، زيرا قيمت و ارزش هر انساني به مقدار متابعتش از آنها و نزديکي او به سيره آنهاست و بي وزني هر کسي به ميزان دوري او از انبياء و اوصياء است، در کافي و معاني الاخبار از امام صادق عليه السلام نقل شده که در تفسير آيه: و نضع الموازين القسط ليوم القيمه (ما ميزانهاي عدالت را در روز قيامت قرار مي دهيم) فرمودند: هم الانبياء و الاصياء يعني آنها ميزان ها انبياء و اوصياء هستند، در روايت ديگري فرمودند: نحن موازين القسط (ما ميزانهاي عدالت هستيم). 26
مرحوم علامه مجلسي از شيخ مفيد نقل مي کند که در روايت آمده: ان امير المومنين و الائمه من ذريته هم الموازين (همانا امير المومنين و امامان و ذريه او (عليهم السلام) ميزانهاي عدل در قيامت هستند). 27
در زيارت مطلقه اول از زيارات حضرت علي عليه السلام آمده است: السلام عليک يا ميزان الاعمال (سلام بر تو اي ميزان اعمال). 28
بنابر آنچه بيان شد ميزان همان عدل الهي است و پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و امامان معصوم عليهم السلام نمونه و مظهر عدل او هستند و به قول بعضي محققين، پيشوايان معصوم به منزله يک کفه ترازو هستند و انسانها با اعمال و عقايد و نياتشان به منزله کفه ديگر هستند و با يکديگر موازنه و مقايسه مي شوند و هر اندازه اعمال و عقايد ما به عقايد و اعمال آنها شباهت و نزديکي داشته باشد ميزان عمل ما سنگين است، چنانچه مرحوم طبرسي در مجمع البيان ذيل آيه 105 سوره کهف مي گويد: در روايت صحيح داريم که پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: انه لياتي الرجل العظيم السمين يوم القيمه لا يزن جناح بعوضه (در روز قيامت مرداني فربه و عظيم الجثه را مي آورند که به اندازه بال مگسي وزن ندارند)، يعني بي وزن و بي ارزش هستند چرا که اعمال و افکار و شخصيت آنها بر خلاف قيافه ظاهرشان کوچک و سبک بوده است.
تمرين:
1 ـ شاهدان قيامت چه کساني هستند؟ بطور فشرده بيان کنيد.
2 ـ ميزان يعني چه و ميزان قيامت چيست؟
3 ـ موازين قيامت چه کساني هستند؟


1 ـ سوره مومن، آيه 51.
2 ـ سوره نساء آيه 1.
3 ـ سوره يونس، آيه 46.
4 ـ سوره بقره، آيه 137.
5 ـ سوره نساء، آيه 43.
6 ـ سوره نحل، آيه 86.
7 ـ تفسير نور الثقلين، جلد 1، صفحه 134.
8 ـ همان منبع.
9 ـ سوره ق، آيه 21 و 18.
10 ـ در المنثور، جلد وم معاد فلسفي، صفحه 334.
11 ـ لئالي الاخبار، صفحه 462.
12 ـ بحار الانوار، جلد 7، صفحه 325.
13 ـ سوره نور، آيه 24.
14 ـ سوره يس، آيه 65.
15 ـ سوره فصلت، آيه 20.
16 ـ سوره زلزال، آيه 6 تا آخر.
17 ـ سوره کهف، آيه 49.
18 ـ سوره آل عمران، آيه 30.
19 ـ بحار الانوار، جلد 7، صفحه 228.
20 ـ تفسير برهان، جلد 4، صفحه 87.
21 ـ سوره انبياء، آيه 48.
22 ـ سوره اعراف، آيه 7.
23 ـ سوره قارعه، آيه 5.
24 ـ بحار الانوار، جلد 7، صفحه 247 و 243.
25 ـ بحار الانوار، جلد 7، صفحه 248.
26 ـ بحار الانوار، جلد 7، صفحه 243.
27 ـ همان منبع، صفحه 252.
28 ـ مفاتيح الجنان.