درس سي و پنجم
برزخ
لحظه مرگ انسان در مرز دنيا و آخرت قرار مي گيرد و به فرمايش امير المومنين عليه السلام: لکل دار باب و باب دار الاخره الموت (براي هر خانه اي دري هست و درب خانه آخرت مرگ است). 1
بطوري که بعضي از احاديث استفاده مي شود هنگام مرگ اموري براي ما روشن و آشکار مي گردد:
1 ـ ديدن ملک الموت و ملائکه ديگر.
2 ـ مشاده پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و امامان معصوم عليهم السلام.
3 ـ ديدن جايگاه خود در بهشت يا دوزخ.
4 ـ تجسم اعمال و توجه به پرونده عمر گذشته.
5 ـ تجسم اموالي که جمع کرده.
6 ـ تجسم اولاد و خويشان و دوستان.
7 ـ تجسم شيطان.
8 ـ اين حالتي است که حتي خوبان و نيکوکاران از آن دلهره دارند و پناه بر خدا مي برند. در اين هنگام انسان وقتي بعضي از اسرار پشت پرده دنيا (جهان برزخ) را مي بيند، نتيجه اعمالش آشکار گشته و دست خود را خالي از حسنات و پشت خود را سنگين از بار گناهان مي بيند، به شدت از گذشته خويش پشيمان شده و تقاضاي بازگشت براي جبران گذشته مي کند، حتياذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلي اعمل صالحا فيما ترکت کلا انها کلمه هو قائلها (زماني که مرگ يکي از آنها مي رسد مي گويد پروردگار من مرا باز گردانيد شايد آنچه ترک کردم جبران کرده وعمل صالحي انجام دهم، به او مي گويند چنين نيست اين سخني است که او مي گويد). 2
يعني اين سخن را به زبان مي گويد و اگر برگردد اعمالش چون گذشته است همانگونه که وقتي مجرمان گرفتار مجازت مي شوند چنين مي گويند ولي وقتي گرفتاري يا مجازات بر طرف شد غالبا اعمال قبل را تکرار مي کنند.
قال لقمان لابنه: يا بني ان الدنيا بحر عميق و قد هلک فيها عالم کثير، فاجعل سفينتک فيها الايمان بالله و اجعل زادک فيها تقوي الله و اجعل شراعها التوکل علي الله فان نجوت فبرحمه الله و ان هلکت فيه فبذنوبک و اشد ساعاته يوم يولد و يوم يموت و يوم يبعث.... (جناب لقمان به فرزندش فرمود: اي فرزند عزيزم همانا دنيا درياي عميقي است و افراد زيادي در آن غرق شدند پس قرار بده کشتي خودت را در دنيا ايمان به خدا و توشه خودت را پرهيزکاري و بادبان آنرا توکل بر خدا پس اگر نجات پيدا کردي به رحمت خداوند است و اگر هلاک شدي به گناهان توست و سخت ترين ساعات انسان روزي است که به دنيا مي آيد و روزي که مي ميرد و روزي که مبعوث مي شود). 3
برزخ يا قيامت صغري
هر کس قدم به اين جهان ميگذارد ناچار چهار دوره را خواهد ديد:
1 ـ دوران تولد تا مرگ که عالم دنياست.
2 ـ دوره مرگ تا برپايي قيامت که به آن عالم برزخ گفته مي شود.
3 ـ قيامت کبري.
4 ـ بهشت يا دوزخ.
برزخ به معناي فاصله و حائل بين دو چيز است، در اينجا منظور از برزخ جهاني اتس که بين دنيا و آخرت است. هنگامي که رو از بدن جدا مي شود (قبل از آنکه بار ديگر در قيامت به بدن اصلي برگردد) در يک جسم لطيفي که به آن بدن مثالي مي گويند قرار مي گيرد و تا برپا شدن قيامت با او خواهد بود، براي اثبات عالم برزخ آيات قرآن و احاديث بسياري وارد شده است گرچه از طريق عقلي يا حسي (ارتباط با ارواح) هم به اثبات رسيده است.
آيات قرآن درباره برزخ: حتي اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلي اعمل صالحا فيما ترکت کلا انها کلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الي يوم يبعثون (زماني که مرگ يکي از آنها مي رسد مي گويد: پروردگار من! مرا بازگردان شايد عمل صالحي در آنچه ترک کردم انجام دهم، چنين نيست اين سخني است که او به زبان مي گويد و پشت سر آنها برزخ است تا روزي که مبعوث شوند) 4 (اين آيه صريحا به برزخ اشاره کرده است).
و لاتحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون (هرگز گمان مکن آنها که در راه خدا کشته شدند مردگانند بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزي مي خورند). 5
و لا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله اموات بل احياء و لکن لا تشعرون (به آنها که در راه خدا کشته مي شوند مرده نگوييد بلکه آنها زنده اند ولي شما نمي فهميد). 6
اين دو آيه حيات برزخي را ثابت مي کند، و روزي خوردن شهدا را، و در مقابل عذاب کافران: النار يعرضون عليها غدوا و عشيا و يوم تقوم الساعه ادخوا آل فرعون اشد العذاب (صبح و شام آتش عذاب است که بر آنان عرضه مي شوند و روزي که قيامت برپا شد دستور مي دهد آل فرعون را در سخت ترين عذابها وارد کنيد) 7 (از امام صادق روايتي وارد شده است که در دنيا آل فرعون هر صبح و شام در برابر آتش قرار مي گيرند (برزخ) و اما در قيامت و يوم تقوم الساعه است 8، آيه به وضوح عذاب آل فرعون را دو قسمت کرده: 1 ـ آتش صبح و شام در برزخ 2 ـ شديدترين عذاب در قيامت.
قبر اولين منزل جهان ديگر
سوال قبر: هنگامي که انسان را در قبر گذاشتند دو فرشته از فرشته هاي الهي که به آنها نکير و منکر يا ناکر و نکير مي گويند به سراغ او مي آيند و از توحيد و نبوت و ولايت و نماز و غيره سوال مي کنند.
عن ابي عبدالله عليه السلام: قال من انکر ثلاثه اشياء فليس من شيعتنا: المعراج و المساله في القبر و الشفاعه (از امام صادق عليه السلام نقل شده که فرمودند: هر کس سه چيز را منکر شود از شيعيان ما نيست معراج و سوال در قبر و شفاعت).
امام زين العابدين عليه السلام هر جمعه اي در مسجد پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مردم را موعظه مي کرد به گونه اي که مردم آن را حفظ کرده و مي نوشتند مي فرمود: ايها الناس اتقوا الله و اعلموا انکم اليه ترجعون فتجد کل نفس ما عملت في هذه الدنيا من خير محضرا و ما عملت من سوء تودلو ان بينها و بينه امدا بعيدا و يحذرکم الله نفسه و يحک ابن آدم الغافل و ليس بمغفول عنه ابن آدم ان اجلک اسرع شيي اليک قد اقبل نحوک حثيثا يطلبک و يوشک ان يدرکک و کان قدا و فيت اجلک و قبض الملک روحک و صرت الي منزل وحيدا فرد اليک فيه روحک و اقتحم عليک فيه ملکاک منکر و نکير لمسئلتک و شديد امتحانک الا و ان اول ما يسئلائک عن ربک الذي کنت تعبده و عن نبيک الذي ارسل اليک و عن دينک الذي کنت تدين به و عن کتابک الذي کنت تتلوه و عن امامک الذي کنت تتولاه ثم عن عمرک فيما افنيته و مالک من اين اکتسبته و فيما اتلفته فخذ حذرک و انذر لنفسک و اعد للجواب قبل الامتحان و المساله و الاختبار... (اي مردم تقواي الهي را پيشه کنيد و بدانيد که به سوي او باز مي گرديد پس هر کسي خوبيهاي که در اين دنيا کرده مي يابد و همچنين بديهايش را که آرزو مي کند اي کاش بين من و گناهان فاصله اي طولاني بود و خداوند شما را بر حذر مي دارد، واي بر تو اي انسان غافل که از تو غفلت نشده، اي فرزند آدم مرگ تو سريعترين چيز به تو است رو به تو دارد و نزديک است که تو را بگيرد و گويا اجل رسيده و فرشته روحت را گرفته و تو به منزل تنهايي وارد شده اي و روح به تو برگشته و نکير و منکر براي سوال و امتحان شديد تو حاضرند، آگاه باش: اول چيزي که از تو مي پرسند از خدايي است که عبادت مي کردي و از پيامبري که به سوي تو فرستاده شده بود و از ديني که به آن معتقد بودي و از قرآني که مي خواندي و از امامي کهولايتش را پذيرا بودي سپس از عمرت که در چه فنا کردي؟ و مالت را که از کجا بدست آوردي؟ و در چه تلف کردي؟ پس احتياط را مراعات کن و درباره خود بينديش و قبل از آزمايش و سوال و امتحان خود را آماده کن... ). 9
تمرين:
1 ـ انسان در لحظه مرگ چه مي بيند؟
2 ـ هر انسان از تولد به بعد چند دوره را مي گذراند؟
3 ـ برزخ يعني چه و چه دوره اي است؟
4 ـ قرآن درباره برزخ چه مي گويد؟ آيه اي بنويسيد.


1 ـ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد.
2 ـ سوره مومنون، آيه 99 و 100.
3 ـ بحار الانوار، جلد 6، صفحه 250.
4 ـ سوره مومنون، آيه 99 و 100.
5 ـ سوره آل عمران، آيه 169.
6 ـ سوره بقره، آيه 154.
7 ـ سوره مومن، آيه 46.
8 ـ بحار الانوار، جلد 6، صفحه 285.
9 ـ بحار، جلد 6، صفحه 223.