با نزدیک شدن به ساعت صفر عملیات آزادسازی موصل، گمانه های مربوط به نقش بازیگران مختلف و نیز تحولات پس از شکست داعش، زبانزد محافل مختلف شده است. با توجه به تعدّد عوامل شرکت کننده در این عملیات، آزادی موصل ضمن آن که یک فرصت و پیروزی مهم برای دولت عراق محسوب می شود، اما از دیگر سو متضمن چالش ها و تهدیداتی است که اگر به خوبی مدیریت نشود، چه بسا طعم شیرین غلبه بر داعش را در ذائقه عراقی ها تلخ خواهد کرد.

فرصت ها

فروپاشی دارالخلافه داعش: شهر موصل در مرکز استان نینوا قرار دارد و دومین شهر بزرگ عراق از لحاظ تعداد جمعیت ساکن آن محسوب می شود. موصل با حدود دو میلیون جمعیت، در ۴۰۰ کیلومتری بغداد پایتخت عراق واقع شده است. این شهر به تجارت با کشورهایی نظیر ترکیه و سوریه مشهور بوده و اغلب ساکنان آن کُردها و ترکمان‌ ها هستند.
اهمیت این شهر موجب شد داعش از ابتدا آن را به عنوان دارالخلافه مورد ادعای خود برگزیند. نزدیکی استان نینوا به مرزهای غربی عراق با سوریه موجب شده تا تروریست‌ های داعش همواره از این طریق در سوریه و عراق در حال رفت و آمد باشند و مشکل پشتیبانی و تامین نیرو را حل کنند. با توجه به دور بودن موصل از مرکز و تمرکز داعش بر این شهر، دولت بغداد طی دو سال گذشته ترجیح داد سایر مناطق اشغال شده توسط داعش را آزاد کند و در ایستگاه آخر به موصل برسد.

در هر حال با آزادی موصل، رویای آرمانی داعش فروریخته و پیروان داعشی که از گوشه و کنار دنیا در سودای دولت اسلامی به بهشت عراق و سوریه می شتافتند، دچار تردیدهای جدی خواهند شد.

انگیزه و آمادگی عراقی ها: نیروهای عراقی اعم از ارتش، نیروهای امنیتی و نیروهای مردمی (موسوم به الحشد الشعبی) جهت آزادسازی موصل آمادگی کامل دارند. موصل در شرایط فعلی از سه طرف شمالی، شرقی و جنوبی تحت محاصره است. به عبارتی تنها راه ارتباطی داعش مرزهای غربی است که به سوریه راه دارد. لذا اگر این شهر آزاد شود، ارتباط داعش با سوریه قطع شده و مرزها به کنترل ارتش عراق بازخواهد گشت. تجاربی که دولت بغداد طی ماه‌های اخیر در مبارزه با داعش به دست آورده است، می‌تواند عملیات آزادسازی شهر موصل را بیش از پیش تسهیل کند.
دو عملیات موفقیت ‌آمیز الرمادی و فلوجه، پشتوانه بسیار مهمی برای کلید خوردن عملیات آزادسازی شهر موصل محسوب می شود. به همین ترتیب تجربه عملیات الرمادی در عملیات آزادسازی فلوجه به ارتش و نیروهای مردمی (الحشد الشعبی) کمک زیادی کرد و آن ها توانستند در طول کمتر از یک ماه فلوجه را آزاد کنند.
به این ترتیب فرصت آزادی سازی موصل کاملا مهیاست و ارتش عراق در کنار نیروهای مردمی و نیز حمایت های مستشاری جمهوری اسلامی ایران، آماده شلیک تیر خلاص بر پیکر زخم خورده داعش هستند.
آزادی موصل نه تنها سایه خطر تکفیری های داعش را از سر عراق می زداید، بلکه تسلط عراق را در استان های اشغالی و مرزهای غربی می گستراند و دولت مرکزی با یکپارچگی سرزمینی به اداره کشور و حل مشکلات بعدی خواهد پرداخت.

تضعیف داعش در سوریه: انتظار می رود شکست داعش در مرکزیت، موجبات تضعیف این گروه تکفیری را در سایر کشورها به ویژه سوریه فراهم آورد. داعش در ابتدا پیروزی های متوالی و چشمگیری را داشت، اما طی چند ماه گذشته شکست های سختی را متحمل شده و به جای پیشروی مشغول عقب نشینی است. ابوبکر بغدادی که خود را خلیفه مسلمانان خوانده است (!) حتی اگر فرار کند و جان سالم بدر برد، شکست سختی خواهد خورد و وجهه او نزد پیروانش به شدت فرو می پاشد.
در چنین شرایطی که روحیه عناصر داعش در هم ریخته است، اگر ارتش سوریه دست به عملیات آزادسازی استان های شرقی این کشور بزند، داعش به پایان خود نزدیکتر خواهد شد.

پیروزی محور مقاومت: آزادسازی موصل و فروپاشی داعش برگ دیگری بر افتخارات و پیروزی های محور مقاومت خواهد افزود. ائتلاف آمریکایی به اصطلاح ضد داعش که خود از بانیان و حامیان داعش بوده اند، در مبارزه با داعش صداقت ندارند و بلکه از این گروه استفاده ابزاری می کنند. لذا نقش اصلی مبارزه با داعش را دولت های عراق و سوریه و متحد اصلی آن ها یعنی جمهوری اسلامی ایران، ایفا کرد اند. جبهه مقاومت علاوه بر پیروزی میدانی، در عرصه افکار عمومی هم برنده خواهد شد، زیرا هزینه مقابله با تروریسم و تکفیر را به تنهایی پرداخته و عملا از اتهاماتی چون حمایت از تروریسم مبرا خواهد شد.  

چالش ها

طرح های آمریکا: یکی از مهمترین موانع و چالش ها بر سر راه آزادسازی موصل، سیاست های ایالات متحده آمریکا است که از مدت ها پیش طرح هایی برای موصل تدارک دیده است. در همین راستا یکی از اعضای ارشد دستگاه اطلاعاتی آمریکا گفته است: عملیات آزادسازی موصل بسیار پیچیده است، لذا بسیار بعید می رسد که در سال ۲۰۱۶ عملیات نظامی به رهبری عراق برای پاکسازی کامل شهر موصل در نینوا به نتیجه برسد. این اظهارات مقام عالیرتبه اطلاعاتی آمریکا حاکی از سیاست این کشور مبنی بر تلاش برای به تأخیر انداختن آزادسازی موصل است.
ظاهرا اصرار در تاخیر در عملیات به منظور آماده سازی طرح آمریکا برای مرحله بعد از آزادی موصل صورت می گیرد. خلاصه این طرح ناظر به تجزیه و تقسیم عراق است. جو بایدن معاون کنونی رئیس جمهوری آمریکا نخستین کسی است که در سال ۲۰۰۶ از طرح تجزیه عراق و تقسیم آن به سه بخش «شیعی، کردی و سنی» سخن به میان آورده بود. اکنون نیز برخی مقامات آمریکایی مقاصد خود را مبنی بر طرح فدرالیزه عراق پنهان نساخته اند.
توجیه این طرح بر اساس حل مشکلات فرقه ای و طائفه ای عراق انجام می گیرد. به عبارتی آمریکایی ها معتقدند حل مشکلات درونی عراق تنها در سایه تقسیم و تجزیه امکان پذیر است. این طرح هر چند به شکل جدی از سوی واشنگتن دنبال می شود، اما تحقق آن به این سادگی نیست و مخالفت شدید دولت مرکزی و نیز جمهوری اسلامی به عنوان متحد بغداد را به دنبال دارد.
در همین جهت در اوایل سپتامبر گذشته، طرحی از سوی نمایندگان جمهوری خواه و دموکرات به کنگره ارائه شد که خواستار تبدیل نینوا به استانی مستقل و غیر متنازع بود. آمریکا برای تسهیل در اجرای این طرح بر حقوق سریانی ها، آشوری ها، کلدانی ها و ایزدی ها و دیگر اقلیت ها تاکید می کند تا بتواند سایر عرب ها و اهل تسنن را نیز در زمینه تعیین سرنوشت به آن ملحق کند.
مخالفت با حضور نیروهای مردمی در عملیات موصل که غالبا شیعه هستند، در همین چهارچوب انجام می گیرد. البته حیدرالعبادی نخست وزیر عراق با توجه به تجربه موفق این نیروها در عملیات های قبلی تاکید کرده است هیچ کسی نباید از من بخواهد که واحدهای بسیج مردمی را از دخالت در عملیات بازپس گیری موصل منع کنم.
اما از طرف دیگر، از سوی برخی از محافل داخلی آمریکا به ویژه در حزب دموکرات، زمزمه های تسریع عملیات موصل به گوش می رسد که قطعا هدف از آن مشارکت جدی آمریکا در این عملیات و کسب دستاورد مهمی در کارنامه اوباما در واپسین دوران ریاست جمهوری می باشد.
البته وقت برای دولت آمریکا جهت کسب چنین دستاوردی بسیار تنگ است. ضمن آن که تحقق این هدف منوط به حضور آمریکا در این عملیات و میزان سهمی است که در آزادسازی موصل ایفا خواهد کرد. تجربه نشان داده است همکاری آمریکا با دولت عراق، بر خلاف ادعاهایی که دارند، بسیار ناچیز است.

توسعه طلبی کردها: از زمان بروز بحران در عراق و حمله داعش به بخش‌هایی از خاک این کشور، رهبران کُرد همواره در صدد بهره برداری از وضعیت موجود در جهت تحقق اهداف سیاسی و تاریخی خود بوده اند. کردها، بلافاصله پس از شروع بحران، نیروهای نظامی خود (پیشمرگه) را به شهر نفت خیز کرکوک روانه کرده‌ و اعلام کردند که دیگر از این شهر خارج نخواهند شد؛ شهری که در یک دهه گذشته محل مناقشه اقلیم کردستان و دولت مرکزی بوده است. مسعود بارزانی رهبر اقلیم کردستان رسماً اعلام کرد ماده ۱۴۰ قانون اساسی دیگر محلی از اعراب ندارد و تلویحاً گفت که این ماده اکنون به اجرا درآمده است. ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق، برای تعیین وضعیت کرکوک وضع شده بود.
توسعه طلبی و بلندپروازی های کردها تا جایی پیش رفت که مسعود بارزانی، دعوت به برگزاری همه پرسی استقلال کرد. در حوزه داخلی، کردهای عراق از سه جریان مهم تشکیل می‌ شوند: حزب دموکرات کردستان عراق، اتحادیه میهنی کردستان و جنبش تغییر. در چند هفته اخیر، عمدتا نیروهای حزب دموکرات کردستان عراق موضوع استقلال را مطرح کرده اند. مسعود بارزانی اگرچه رهبر اقلیم کردستان و مورد احترام همه احزاب کردستان عراق است، اما معلوم نیست تا چه میزان می ‌تواند اتحادیه میهنی کردستان و جنبش تغییر را متقاعد کند که در جهت استقلال گام بردارند. اتحادیه میهنی کردستان، به شکل سنتی به جمهوری اسلامی ایران نزدیک بوده و بعید است در این مقطع بخواهد یا بتواند برخلاف منافع جمهوری اسلامی گام بردارد.
از طرفی در داخل عراق، شیعیان به‌ شدّت با خواست استقلال ‌طلبی کردها مخالفت می‌ کنند. اهل سنت نیز مناسبات خوبی با کردها ندارند و تنها نقطه مشترک آن ها با کردها در اوضاع کنونی مخالفت با دولت است.
در شرایط فعلی کردها به دنبال برخی پروژه های مقطعی هستند که با تقسیم سهل نینوا مناطق تحت نفوذ خود را افزایش دهند. در این طرح سنجار که در گذشته بارزانی وعده آزادسازی آن را به دست نیروهای پیشمرگه با حمایت آمریکا داده بود، به یک استان تبدیل شده و به اقلیم کردستان ملحق می ‌شود. همچنین دو بخش شمالی و قیروان نیز به همراه مناطق القحطانی یک استان مستقل می‌شود. ربیعه و زمار نیز بعد از جدا شدن از منطقه تلعفر به یک استان تبدیل می شود. در مجموع کردها به این استان به عنوان یکی از استان های مورد ادعای خود نگاه می کنند که در آینده می ‎تواند حلقه ارتباط بین کردستان عراق و کردستان سوریه باشد.
تکیه اصلی کردها به حمایت های آمریکا است. اما آمریکایی ها همان گونه که در سوریه از کردها حمایت محدودی به عمل آوردند، در عراق نیز به احتمال زیاد میدان زیادی به آن ها نخواهند داد.

اهداف ترکیه: ترکیه از دیرباز به شهر موصل چشم طمع داشته است. از زمانی که حدود دو هزار سرباز ارتش ترکیه در منطقه بعشیقه در نزدیکی شهر موصل در شمال عراق مستقر شدند، روابط بغداد و آنکارا دچار تنش شده است. آنکارا ادعا می کند اعزام این نیروها با تجهیزات سنگین به نقطه ای در شمال عراق یک جابجایی عادی نیروهای ارتش در اردوگاهی است که حدود دو سال پیش بنابر درخواست استانداری نینوا و با هماهنگی بغداد ایجاد شده است.
بن‌علی ییلدریم، نخست وزیر ترکیه تاکید کرده است که نیروهای کشورش مشغول آموزش نیروهای سنی و پیشمرگه‌ های اقلیم کردستان بوده و حضور مفیدی در شمال عراق دارند. نیروهای تحت آموزش ترکیه قرار است در عملیات پس گرفتن موصل از داعش شرکت کنند.
اما دولت عراق می ‌گوید نیروهای ترکیه سال گذشته بدون دعوت بغداد وارد خاک این کشور شده‌ اند. عراق این نیروها را اشغالگر خوانده که ممکن است حضورشان به جنگ منطقه‌ ای منجر شود. پارلمان عراق نیز چندی پیش با رای اکثریت نمایندگان، تمدید ماموریت نیروهای ارتش ترکیه در عراق را رد کرد و خواهان تجدید نظر در روابط با ترکیه شد.
درباره انگیزه های ترکیه گمانه های مختلفی مطرح شده است. ترکیه از یک طرف قصد دارد ناکامی های خود را در سوریه جبران کند. از سوی دیگر آنکارا تلاش دارد به رغم حمایت های پنهانی از داعش، خود را در حال مبارزه با این گروه تکفیری و تروریستی نشان دهد.
با توجه به معادلات پیچیده منطقه به نظر می آید ترکیه تحت پوشش ناتو بازی خطرناکی را در مقابل روسیه و ایران  شروع کرده است. بدین معنا که اقدام آنکارا را باید در بستر شکل گیری قطب بندی های جدیدی دانست که در منطقه در حال ظهور است. در یک طرف این معادله ایران و روسیه و در طرف دیگر ناتو و متحدان آن در منطقه قرار دارند.
در شرایط فعلی ورود نظامی روسیه به سوریه، قواعد بازی غرب را به هم ریخته است و اگر ائتلاف ایران، روسیه، عراق، سوریه و حزب الله بتواند کارآمدی خود را در سوریه به اثبات برساند، برای اولین بار پس از جنگ سرد، انحصار تصمیم گیری در حوزه جنگ و صلح از دست غرب خارج می شود. قطعا پذیرش چنین امری برای ناتو و به ویژه آمریکا کار آسانی نخواهد بود. با این تفاصیل ترکیه در معادلات منطقه ای، یک نقش ابزاری یافته است تا اهداف و سیاست های غرب را پیاده کند.
اما در آستانه آزادسازی موصل به نظر می رسد ترکیه اهدافی را فراتر از چهارچوب غرب و ناتو دنبال می کند. ترکیه به هیچ وجه مایل نیست در موصل که اکثریت آن اهل سنت هستند، نفوذ خود را از دست بدهد. آنکارا سعی دارد از طریق اقلیم کردستان عراق و قبایل سنی مذهب، یک مرکز قدرت سنی در شمال عراق ایجاد کند؛ به همین دلیل مخالف مشارکت نیروهای شیعه «الحشد الشعبی» در حمله به موصل است.
از سوی دیگر، ترکیه در عراق در صدد از بین بردن عناصر حزب کارگران کردستان (پ ک ک) در منطقه سنجار و باقی ماندن در نزدیکی تلعفر است. به این ترتیب این کشور می تواند با حمایت از اهالی سنی ترکمان، مانع ارتباط حیاتی میان کردهای سوریه و کردهای منطقه نینوا شود.
با این همه ترکیه برای تحقق اهداف خود در موصل با موانع زیادی مواجه است. علاوه بر مخالفت شدید دولت مرکزی عراق، آمریکا و روسیه هم با بلندپروازی های اردوغان مخالف هستند. آمریکا قائل به آن است که اگر ترکیه می‌ خواهد علیه نیروهای داعش در عراق بجنگد، باید زیر سقف ائتلاف ضد داعش اقدام کند. ترکیه ناچار است به عنوان یک عضو ناتو با آمریکا کار کند؛ ولی در سطح سیاسی و دیپلماتیک، تلاش می ‌کند متحد روسیه باشد و این زمینه ‌ساز شکاف خطرناکی در مناسبات خارجی ترکیه است.
در هر حال تنش میان بغداد و آنکارا مراحل مقدماتی عملیات موصل را با پیچیدگی‌ و مشکل همراه کرده است. اگر تنش ترکیه با عراق تشدید شود، مشارکت این کشور در عملیات موصل در هاله ای از ابهام فرو خواهد رفت.

آسیب پذیری سوریه: سوریه به عنوان همسایه غربی عراق که بخش شرقی آن همچنان در اشغال داعش است، احتمالا در معرض آسیب خواهد بود. سید حسن نصرالله در سخنرانی خود در جمع عزاداران حسینی (ع) در مجمع سید الشهداء در بیروت هشدار داد آمریکا می خواهد معبری برای انتقال تروریست های داعش از موصل به سوی بخش شرقی سوریه باز کند. از نگاه دبیر کل حزب الله لبنان، آمریکا با داعش می‌ خواهد بر محور شرقی سوریه مسلط شود و محور شمالی را به دست ترکیه بدهد. سیدحسن نصرالله ادامه داد: اگر سوریه به دست عناصر تروریستی بیفتد، سرنوشت این کشور به سرنوشت افغانستان دچار می ‌شود.
با ورود جدی روسیه به سوریه از حدود یک سال پیش، تحولات سوریه و منطقه وارد مرحله تازه ای شد. در همین مرحله بود که آمریکا به فکر انتقام مجدد از روسیه همانند آنچه در افغانستان در دهه هشتاد قرن گذشته روی داد، افتاد. طرح پایان بخشیدن به تروریست ها در عراق و انتقال آنها به سوریه به منظور تبدیل کردن این کشور در مرحله بعد به کانون جذب تروریست های جهان، طرحی آمریکایی - صهیونیستی است که با همکاری ترکیه و عربستان طراحی شده است.
در بعد میدانی، یکی از تبعات طبیعی شکست داعش در موصل آن است که عناصر داعش مجبور به فرار به سمت مناطق الرقه و دیرالزور خواهند شد. البته برخی گزارش ها حاکی از آن است که سران رده بالای داعش که امیدی به حفظ موصل ندارند، از مدت ها پیش راهی سوریه شده اند.
آن گونه که دبیر کل حزب الله هشدار داده است، آمریکا نه تنها داعشی ها را در مرزهای عراق و سوریه هدف قرار نمی دهد، بلکه فرار آنان را به شرق سوریه تسهیل خواهد کرد .در این شرایط آمریکا تلاش خواهد کرد ارتش سوریه را وارد دور تازه ای از درگیری‌های فرسایشی کند تا شاید به این ترتیب بتواند شرایط سیاسی خود را به دمشق و متحدانش تحمیل نماید.
سوریه اما با عملیات های موفقی که در حلب داشته است، در دور بعدی چشم به شرق و آزادسازی استان های رقه و دیرالزور دوخته است. بازی دوگانه آمریکایی ها در قبال داعش این پیام مهم را به جبهه مقاومت القا می کند که در مبارزه با این گروه تکفیری نباید به جبهه به اصطلاح ضد داعش اعتماد کرد.

تشدید شکاف های داخلی: داعش در بستر شکاف های داخلی میان دولت و اهل سنت سربرآورد. نابودی داعش قطعا پایان دهنده این شکاف ها نخواهد بود و بلکه چه بسا بر حجم آن بیفزاید. در شرایط فعلی داعش تبدیل به یک دشمن مشترک شده که حتی بسیاری از اهل سنت را به مبارزه با آن واداشته است. از بین رفتن این دشمن مشترک، ادعاها و مطالبات اهل سنت را احیا خواهد کرد و حامیان خارجی آنان به ویژه سعودی ها بیش از گذشته فعال خواهند شد.
در هر حال وجود نیروهای گریز از مرکز در عراق، اعم از اهل سنت و نیز کردها، همواره بستر گسست ها و درگیری ها و ناامنی های تازه را در عراق رقم خواهد زد. دولت عراق پس از آزادسازی موصل باید به پیشگیری از تهدیدات آتی بپردازد. این پیشگیری علاوه بر اشراف اطلاعاتی و سیطره امنیتی، شامل پروژه های بازسازی و خدمت رسانی در مناطق سنی نشین خواهد بود.

جمع بندی
شرایط کلی در عراق به نفع دولت مرکزی رقم خورده و ارتش و نیروهای مردمی این کشور خود را برای حمله به آخرین دژ داعش آماده می کنند. سقوط موصل به عنوان دارالخلافه داعش، شکست سختی را به این گروه تکفیری ـ تروریستی و حامیانش تحمیل می کند.
عملیات آزادسازی موصل اما مدعیان زیادی دارد. آمریکا به عنوان رهبر به اصطلاح «ائتلاف ضد داعش» خود را پیشقراول این جنگ می داند. آمریکا در ظاهر داعیه نابودی داعش و کمک به دولت مرکزی عراق را دارد، اما در واقع در پی تحقق اهداف و منافع خود می باشد. طرح تجزیه، شاه بیت طرح های آمریکا برای مرحله پس از موصل را تشکیل می دهد. هدف اصلی واشنگتن ایجاد نوعی توازن قومی، طائفه ای در عراق است تا ضمن تضعیف دولت مرکزی شیعه و متحد آن یعنی جمهوری اسلامی، منافع خود و هم پیمانانش در منطقه (رژیم صهیونیستی، عربستان، ترکیه و...) حفظ شود. از طرفی، با توجه به پیروزی های محور مقاومت و نیز ورود جدی روسیه به سوریه، بعید نیست آمریکا بحران داعش را از عراق به سوریه سرریز کند.
کردها و ترک ها نیز در گیرودار عملیات آزادسازی موصل، در صدد پیگیری اهداف خاص خود هستند. کردها بسط نفوذ اقلیم را در دشت نینوا در سر دارند که مقدمه ای برای تحقق رویای کردستان مستقل یا کردستان بزرگ است. ترکیه هم موصل را پایگاهی می داند که با حمایت از ساکنان اهل سنت آن، قصد دارد آن را تحت سیطره خود درآورد و در عین حال حزب کارگران کردستان (پ ک ک) را مهار کند.
تشدید واگرایی های داخلی در ابعاد سیاسی، قومی و طائفه ای نیز از جمله چالش هایی است که دولت عراق پس از آزادی موصل به ویژه از سوی اهل سنت و کردها با آن مواجه خواهد بود.
به این ترتیب عملیات آزادسازی موصل متضمن فرصت ها و چالش هایی است که هر یک از بازیگران سعی دارند با ایفای نقش فعال، از آن به نفع خود بهره بردای کنند. در مجموع باید گفت دولت مرکزی عراق به عنوان مدعی واقعی این نبرد سرنوشت ساز، راه دشواری پیش رو دارد./