درس بيست و نهم
ولايت فقيه
در زبان عربي براي ولايت، دو معنا ذکر کرده اند 1 ـ رهبري و حکومت 2 ـ سلطنت و چيرگي 1 ـ هنگامي که ولايت در مورد فقيه بکار مي رود، مراد از آن حکومت و زمامداري امور جامعه است. اگر نظام سياسي اسلام تشريح گردد و مکتب سياسي آن باز شناسانده شود يکي از مباني اين مکتب ولايت فقيه در عصر غيبت امامان معصوم عليهم السلام خواهد بود.
از ديدگاه شيعه، ولايت فقيه در عصر غيبت ادامه واليت امامان معصوم عليهم السلام است، همانگونه که ولايت امامان در امتداد ولايت رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم قرار داشت و حاصل آن اعتقاد به اين نکته است که در راس هرم قدرت در جامعه اسلامي بايد يک اسلام شناس قرار گيرد که اگر معصوم حضور داشت شخص او و اگر نبود فقيه جامع شرايط، اين مسئوليت را بر عهده خواهد داشت، زيرا وظيفه اصلي حکومت از ديدگاه اسلام بسط ارزشها و احکام الهي در جامعه مي باشد و براي تحقق اين آرمان، لازم است در بالاترين مصدر تصميم گيري شخصي آگاه به دين قرار گيرد.
دلايل ويات فقيه:
دليل عقلي: بدون شک هر جامعه اي به زمامدار و رهبر نياز دارد، حال اگر حکومت و زمامداري بر يک جامعه اسلامي باشد عقل حکم مي کند که بر قله چنين حکومتي مي بايست کسي قرار گيرد که به احکام و وظايف اسلام آگاهي دارد و مي تواند زمامدار مردم باشد اگر معصوم در ميان مردم بود عقل او را سزاوار اين منصب مي شمارد ولي در عصر غيبت معصوم، فقيه عادل و قادر بر اراده جامعه، لايق اين مقام است.
به ديگر سخن: بهترين فرد براي اجراي احکام و قوانين اسلام کسي است که سه ويژگي دارد 1 ـ بهترين قانون شناس. 2 ـ بهترين مفسر براي قوانين اسلام 3 ـ بهترين مجري براي اين قوانين که هيچ انگيزه اي براي تخلف ندارد اين ويژگيها را در عصر غيبت ولي فقيه داراست، ولايت فقيه يعني رجوع به اسلام شناس عادلي که از ديگران به امام معصوم نزديکتر است.
دليل نقلي: براي اثبات ولايت فقيه به احاديث فراواني استناد شده که به بعضي از آنها شاره مي کنيم:
1 ـ توقيع شريفي که مرحوم صدوق از اسحاق بن يعقوب نقل مي کند که حضرت ولي عصر (عج) در پاسخ به پرسشهاي او به خط مبارکشان نوشتند:
اما الحوادث الواقعه فارجعوا فيها الي رواه حديثنا فانهم حجتي عليکم و انا حجه الله عليهم (در رويدادهايي که اتفاق مي افتد به راويان حديث ما مراجعه کنيد زيرا آنها حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنان هستم).2
مرحوم شيخ طوسي در کتاب الغيبه همين حديث را آورده و به جاي انا حجه الله عليهم، چنين آمده: انا حجه الله عليکم: من حجه خدا بر شما هستم شيوه استدلال به اين حديث چنين است: حضرت مهدي عليه السلام دو جمله فانهم حجتي عليکم و انا حجه الله را بگونه اي فرموده اند که به وضوح مي رساند: حکم راويان حديث که همان فقيهان هستند مانند حکم خود امام عليه السلام است يعني فقيهان، نائب امام زمان عليه السلام در بين مردم هستند.
2 ـ حديثي که از امام صادق عليه السلام نقل شده و به مقبوله عمر بن خنظله معروف است:
من کان منکم قد روي حديثنا و نظر في حلالنا و حرامنا و عرف احکامنا فليرضوا به حکما فاني قد جعلته عليکم حاکما فاذا حکم بحکمنا فلم يقبله منه فانما استخف بحکم الله و علينا رد و الراد علينا کالراد علي الله و هو علي حد الشرک بالله.
امام صادق عليه السلام فرمودند: هر کس از شما حديث ما را نقل مي کند در حلال و حرام ما نظر دارد و احکام ما را مي شناسد به حکومت او رضايت دهيد همانا من او را حاکم شما قرار دادم پس وقتي او به حکم ما حکم کرد اگر قبول نشود، سبک شمردن حکم خدا و رد بر ما است و رد ما رد خداست و آن در حد شرک به خداست. 3
فقيه در اصطلاح امروز همان شخصي است که در حديث با تعبير عارف به حلال و حرام معرفي شده است.
شيوه استدلال به اين حديث چنين است: وقتي در زمان حضور معصوم عليه السلام و در صورت دسترسي نداشتن به معصوم و حاکميت نداشتن او وظيفه مردم مراجعه به فقيهان جام الشرايط است، در زمان غيبت که اصلا معصوم حضور ندارد به طريق اولي وظيفه مردم مراجعه به فقيهان جامع الشرايط است.
3 ـ حديثي که مرحوم صدوق از امير المومنين علي عليه السلام نقل مي کند که رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: اللهم ارحم خلفائي (خدايا جانشينان مرا مورد رحمت خويش قرار ده) از آن حضرت سوال شد جانشينان شما چه کساني هستند؟ حضرت فرمود: الذين ياتون من بعدي يروون حديثي و ستتي (آنان که بعد از من مي آيند و حديث و سنت مرا نقل مي کنند)4 براي دلالت اين حديث براي ولايت فقيه بايد به دو نکته توجه کرد:
الف: رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم از سه شان عمده برخوردار بودند 1 ـ تبليغ آيات الهي و رساندن احکام شرعيي و راهنمايي مردم 2 ـ قضاوت در موارد اختلاف و رفع خصومت 3 ـ زمامداري جامعه اسلامي و تدبير آن يعني ولايت.
ب: منظور از کساني که بعد از حضرت مي آيند و حديث و سنت او را نقل مي کنند فقيهان هستند نه راويان و محدثان، زيرا راوي فقط نقل حديث مي کند و نمي داند آنچه که نقل مي کند حديث و سنت خود حضرت است يا نه؟ معارض و مخصص را نمي شناسد و کسي اين امور را مي شناسد که به مقام اجتهاد و درجه فقاهت رسيده باشد.
با توجه به اين دو نکته از حديث چنين استفاده مي کنيم: فقيهان جانشينان پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مي باشند و شئوني که براي حضرت بود (تبليغ دين ـ قضاوت ـ زمامداري و ولايت) براي جانشينان او نيز خواهد بود.
شرايط ولي فقيه:
1 ـ اجتهاد و فقاهت: از آن رو که در حکومت ديني اداره جامعه بر اساس قوانين اسلامي است کسي که در راس قدرت قرار مي گيرد بايد آگاهي کافي به قوانين اسلام داشته باشد تا در جربان اداره اجتماع از اين قوانين سرپيچي نشود اين آشنايي بايد در حد اجتهاد باشد.
2 ـ عدالت و تقوي: زيرا اگر حاکم و فقيه از تقوي و عدالت برخوردار نباشد قدرت، او را تباه مي کند و ممکن است منافع شخصي يا گروهي را بر منافع اجتماعي و ملي مقدم بدارد براي ولي فقيه درستکاري و امانت و عدالت شرط است تا مردم با اطمينان و اعتماد زمام امور را به او بسپارند.
3 ـ آگاهي واهتمام به صالح اجتماعي، يعني مدير و مدبر باشد.
قال علي عليه السلام: ايها الناس ان احق الناس بهذا الامر اقواهم عليه و اعلمهم بامر الله فيه 5 (علي عليه السلام فرمودند: اي مردم شايسته ترين مردم براي حکومت کسي است که از ديگران توانات و به دستور خد در امر حکومت داناتر باشد) 6
تمرين:
1 ـ ولايت در لغت عربي به چه معنايي آمده و مراد از ولايت فقيه چيست؟
2 ـ دليل عقلي ولايت فقيه را بيان کنيد.
3 ـ توقيع شريف امام زمان عليه السلام درباره رجوع به فقيهان چيست؟
4 ـ شيوه استدلال به مقبوله عمر بن حنظله را بيان کنيد.
5 ـ شئون ولايت فقيه در حديث اللهم ارحم خلفائي چيست؟
6 ـ شرايط ولي فقيه را بيان کنيد.


1 ـ قاموس المحيط ص 1732 ـ مصباح المنير، ج 2 ص 396 ـ تاج العروس، ج 10، ص 398.
2 ـ اکمال ادين صدوق، ج 2، ص 483.
3 ـ اصول کافي، ج 1، ص 67.
4 ـ من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 420 ـ وسائل الشيعه، ج 18، ص 65.
5 ـ نهج البلاغه، خطبه 173.
6 ـ بحث ولايت فقيه اقتباس از بحثهاي آيت الله مصباح يزدي و جناب استاد هادوي تهراني.